Ομιλία της ιστορικού, πολιτικής επιστημόνισσας και διδάσκουσσας στο ΚΕΔΙΒΙΜ του ΕΚΠΑ. Δρ. Τμήματος Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Παν/μιο Οξφόρδης, Δήμητρας Τζανάκη στην 1η ημερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής με τίτλο “Στον απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής: Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου”
Το πρώτο καταγεγραμμένο κρούσμα σύφιλης στην Ευρώπη εμφανίστηκε το 1494-95 στη Νάπολη της Ιταλίας, κατά τη διάρκεια της γαλλικής εισβολής και εξαπλώθηκε από τα γαλλικά στρατεύματα (Κόκκινος, 2022: 299). Ήταν οι κουρασμένοι από τη μάχη Μπολονέζοι, οι αιχμάλωτοι, οι λιποτάκτες και κάποιες πόρνες που ακολουθούσαν τον γαλλικό και μισθοφορικό στρατό αυτοί που εισήγαγαν τη σύφιλη (Στο ίδιο). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αν υπάρχει ένα δικαίωμα που παραβιάζεται, αυτό είναι το δικαίωμα της πόλης. Και αυτός που το παραβιάζει είναι η υποτιθέμενη ανεξέλεγκτη, ανήθικη, εξωτική σεξουαλικότητα που καταφέρνει να αποπλανήσει τη Δύση, με αποτέλεσμα τη θεϊκή τιμωρία, ήτοι: τη φτώχεια, τον πόνο, την ασθένεια και τον βίαιο θάνατο.
Με πρακτικούς όρους, αυτό σήμαινε ότι οι δρόμοι του Παρισιού, θα καθαριστούν από τη μάστιγα της δημόσιας και σκανδαλώδους ακολασίας, με τη δημιουργία του Γενικού Νοσοκομείου, το 1656 (Foucault, 1961; Geremek, 1987; Gutton, 1974; Riley, 2001). Έναν αιώνα αργότερα, ο όρος πορνογραφία, από τον Νικολά Εντμέ Ρετίφ ντε λα Μπρετόν, νεολογισμός που έπλασε ο Ρετίφ από τις ελληνικές λέξεις «πόρνη» και «γράφειν», για να φέρει ανάμεσα σε δύο φαντασιακούς αλληλογράφους, όπως υπογραμμίζει ο Πωλ Πρεσιάδο, ένα σχέδιο για τις πόλεις με στόχο τον περιορισμό της πορνείας (Presiado, 2020), ενώ η πορνεία μετατρέπεται στο σεξιστικό, ρατσιστικό και ταξικό όριο μεταξύ της άξιας και της ανάξιας ζωής αλλά και το αφήγημα που έδινε τη δυνατότητα στον Τόμας Μάλθους (Thomas Malthus, 1766-1834), το 1798, να προτείνει την κατάργηση των νόμων πρόνοιας για τους φτωχούς, αφού ο ανήθικος βίος τους προκαλούσε, υποτίθεται, την εξαθλίωσή τους, φτάνοντας στο σημείο να προτείνει την αποχή των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων από σεξουαλικές επαφές.
Αυτό το αφήγημα θα επανακωδικοποιηθεί μετά την Παρισινή Κομμούνα το 1871, όπου για τις Βερσαλλίες οι γυναίκες που υποστήριξαν την Κομμούνα ήταν πόρνες εξ ορισμού (Linton & Hivet, 1997: 37; Guinn, 2018), ενώ οι απόγονοί τους φορείς της βίας. Αρκεί να θυμίσω τη μελέτη του κοινωνιολόγου Ρίτσαρντ Νταγκντέιλ (Richard L. Dugdale, 1841-1883) με την οικογένεια Jukes στην οποία η μητέρα, Άντα Τζουκ (Ada Juke), «ολιγοφρενής, πόρνη, οινόφλυξ, αλήτης» έφερε στο φως απογόνους εγκληματίες, οι οποίοι μάλιστα κόστισαν στο κράτος, πάντα σύφμωνα με το κυρίαρχο αφήγημα, «υπέρ τα 2 ½ εκατομμύρια δολάρια». Έτσι, το πορτραίτο της κοινής γυναίκας και οι σεξουαλικές της επιμιξείες στιγματίζονται, με αποτέλεσμα, ενδεικτικά αναφέρω, ο Ογκούστ Φορέλ, διάσημος ψυχίατρος στην Ελβετία, το 1905, στο βιβλίο του Die sexuelle Frage (Το σεξουαλικό ζήτημα), να δηλώνει με αυστηρή γλώσσα τον ευνουχισμό που εφάρμοσε σε ένα 14χρονο κορίτσι εξαιτίας των ανώμαλων σεξουαλικών δραστηριοτήτων της και επειδή η μητέρα και η γιαγιά της ήταν «πόρνες» (Τζανάκη, 2023) .
η μητέρα και η γιαγιά της ήταν «πόρνες»
Η πόρνη και οι απόγονοι της, γίνονται, με δυο λόγια, η κεντρική επιστημονική ερμηνεία της «ανάξιας» ζωής, πάνω στην οποία η διαφθορά γινόταν ορατή, ένα παράδειγμα, ένα έμβλημα της σήψης που το κράτος καλείται να αντιμετωπίσει. Έτσι, στις 20 Ιουλίου 1922, την περίοδο που με ομόφωνη απόφαση της ελληνικής Βουλής, πέρασε το πρώτο νομοθετικό κείμενο της ελληνικής ιστορίας με το οποίο απαγορεύτηκε η είσοδος «λαθρομεταναστών»και προσφύγων στη χώρα, ενώ η κυβέρνηση είχε ήδη εξαγγείλει (9/6/1922) τη μετατροπή της Μακρονήσου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και απολύμανσης προσφύγων (Κωστόπουλος, 2015; Κωστόπουλος, 2016), η Ανατολίτισσα μετατρέπεται στο πολλαπλό ανήθικο-πολυκέφαλο σώμα, ως επιστημονικό και ταυτόχρονα πολιτικό πρόβλημα, με στόχο όχι την αφαίρεση της ζωής, αλλά του ελέγχου των κατώτερων στρωμάτων, μέσω ενός σεξιστικού λόγου που σαν ένας άλλος πορνογράφος καλούσε την πόλη, τα σώματα και τον ψυχισμό να χτιστούν εντός των ορίων Ανατολής-Δύσης. Στις 10 Ιουλίου 1923, δημοσιεύεται το άρθρο του Κώστα Ουράνη, «Οι γυναίκες της Αθήνας» (Ουράνης, 1923).
Σε αυτό, καταγγέλλει τις γυναίκες της ανατολής που ευνούχισαν τον τύπο της νεαρής Αθηναίας ο οποίος είχε ευγένεια και λιγυρότητα, αντικαθιστώντας τον με τις «γυναίκες [της Ανατολής οι οποίες] αρέσουν πολύ [επειδή] προκαλούν. «Έχουν λευκή και απαλή επιδερμίδα, είνε όλες υποβλητικές καμπυλότητες, με πρόσωπα στρογγυλά και μάτια στρογγυλά επίσης και κατάμαυρα, βυθισμένα σε ίσκιους, γεμάτα ηδονισμό. Έχουν κάτι το τόσο μαλακό και μελωμένο, που θυμίζουν τα μεγάλα και πολύ ώριμα σύκα. Είνε οι τύποι των ωραίων γυναικών για τα κοινά τα γούστα. […] Τρελλαίνονται για τα γλυκίσματα, καπνίζουν με ηδονή και αγαπούν να είνε άνεργες και να φλυαρούν. Δεν έχουν πάνω τους καμμιά αρχοντιά, καμμιά ένστικτη λεπτότητα. Δεν είνε «κυρίες». Είνε θηλυκά. Το κλίμα της Ανατολής τις έκανε μαλθακές, σαρκώδεις και φιλήδονες.
Οι γυναίκες της Ανατολής κατέχουν σήμερα το πεζοδρόμιο και επιβάλλονται στο γούστο των κοινών […]». (Στο ίδιο). Σε έναν λόγο που εμπλέκει το πεζοδρόμιο και το γούστο των κοινών (Τζανάκη, 2020; 2018), το ελληνικό κράτος μέσα από τη φιληδονία της Ανατολίτισσας εισήγαγε τον ν. 3032/1922 «Περί των μέτρων προς καταπολέμησιν των αφροδισίων νοσημάτων». Ο έλεγχος δεν είχε να κάνει με τη νόσο, μιας και το ενδιαφέρον στρεφόταν αποκλειστικά στις «άσεμνες γυναίκες» (Τζανάκη, 2018). Για αυτό και το κράτος προέβλεπε τριμελείς επιτροπές που έφεραν την ονομασία «Επιτροπή για την καταπολέμηση των αφροδίσιων νόσων», αποτελούμενες από τον νομάρχη, τον αστυνομικό διευθυντή και έναν ανώτερο υγειονομικό υπάλληλο (Στο ίδιο). Με αυτόν τον τρόπο, το κράτος μετατρεπόταν σε έμφυλο Δυτικό εθνο-πατριαρχικό μηχανισμό χάραξης συνόρων Ανατολής-Δύσης, μέσα από τον οποίο η απειλή και η ευθύνη για την προστασία της δημόσιας υγείας ταυτιζόταν με την καταπολέμηση των κοινών. Έτσι, λίγους μήνες μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, ο νομοθέτης θα επανέλθει με το βασιλικό διάταγμα της από 19-30/4/1923: «Περί τοπικών επιτροπών και ληπτέων μέτρων προς εφαρμογήν του ν. 3032».
Ο τελευταίος νόμος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς εκεί οι κοινές γυναίκες ονομάζονται «άσεμνες», ενώ για πρώτη φορά ο διαχωρισμός αυτός καταλήγει να αποτελεί διαχωρισμό μεταξύ των άσεμνων και των ελευθέριων γυναικών –οι ελευθέριες ήταν αυτές που ασκούσαν την πορνεία περιστασιακά (Στο ίδιο). Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο όρος ελευθέριες στα ελληνικά ταυτίζεται με την έννοια της ίδιας της ελευθερίας, όπως και ο όρος κοινές, με τα κοινά αγαθά που μοιράζεται η ανθρωπότητα (Τζανάκη, 2022). Δεν είναι τυχαίο ότι ο στιγματισμός των όρων ελευθερία και κοινή ζωή ταυτίζεται με την πορνεία, κάτι που επιτρέπει στο κράτος να στρέψει τα μέτρα με στόχο υποτίθεται την αντιμετώπιση των αφροδισίων, ενάντια στα κοινά αγαθά και στην ουσία ενάντια σε ένα όραμα Παγκόσμιας Δημοκρατίας.
Ευγονική και παιδοκομία
Στο πλαίσιο αυτό, μέσα από την ταξινόμηση του πληθυσμού σε άξιο και σε ανάξιο, το 1925, μετά την έλευση των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη, η αστυνομία οδηγεί τον προσφυγικό πληθυσμό μαζί με τους «απόβλητους» της κοινωνίας (αλήτες, ζητιάνους, πόρνες, καθυστερημένους, τρελούς και τους πυροπαθείς μετά τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης) στο Άσυλο των Φρενοβλαβών (Σεβρής, 2017: 1-19). Την ίδια χρονιά, θα εισαχθεί η περίφημη διάταξη υπό τον τίτλο «Περί ωρισμένου μήκους φουστών δεσποινίδων άνω των 12 ετών και κυριών κυκλοφορουσών εις δημόσια εν γένει μέρη και κέντρα», ενώ ο Μ. Μωυσείδης στο έργο του Ευγονική και παιδοκομία, που είχε βραβευτεί από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, εξηγούσε ότι «[π]αιδιά των οποίων η σύλληψις λαμβάνει χώρα το Σάββατον ημέραν πληρωμής των εργατών […] είναι συχνά διανοητικώς έκφυλα» (Τρουμπέτα, 2010: 342).
Το 1928, από την άλλη, ο εκδότης της Καθημερινής Γεώργιος Βλάχος, στο άρθρο του: «Το σύμβολον της Παλαιάς Ελλάδος [θα αναφερθεί στο πώς το σύμβολο] εκπορθείται και βεβηλώνεται από την “προσφυγικήν αγέλην”, [για] να καταλήξει ότι η Αθήνα, η πόλη μόνο των “καθαρών” Ελλήνων και της ηθικής των οικογενειαρχών, μετατρεπόταν σε μια ανήθικη πόλη των προσφύγων (Βλάχος, 1928; Κωστόπουλος, 2020). Ένας τέτοιος φόβος εξάλλου, θα οδηγήσει το τμήμα Ηθών (Φωτάκης, 2015:201), που μέχρι το 1925 ήταν ανεξάρτητη υπηρεσία με κύριο στόχο τον έλεγχο της «κοινής γυναίκας», από το 1929 και μετά, να υπαχθεί στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας (Στο ίδιο).
H προσφυγιά γίνεται, με δυο λόγια, κομμάτι της ανθρώπινης ακοινωνικής συμπεριφοράς, όπως περιγράφει και ο έλληνας ιατροδικαστής, ο Μ. Στριγγάρης το 1947 (Στριγγάρης, 1947:322), ενώ ο έλληνας εγκληματολόγος Κωσταντίνος Γαρδίκας έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για την εγκληματικότητα που υποτίθεται προέρχεται από τον ανήθικο βίο των φτωχών οικογενειών και ιδιαίτερα των θηλυκοτήτων αυτών των στρωμάτων (Κουρούτζας & Τζανάκη, 2021:25-44). Έτσι, σε μια πανανθρώπινη κρίση όπως ήταν αυτή που βίωνε η Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά τη γρίπη της Ισπανίας, μετά την εξάπλωση της σύφιλης, την κρίση που έφερε η Μικρασιατική καταστροφή σε επίπεδο ελληνικής επικράτειας, η εξουσία στιγματίζει την ανθρώπινη φιλήδονη (2013) ανατολίτικη σεξουαλικότητα ως αιτία της ψυχικής, πολιτικής, κοινωνικής κρίσης, αλλά και της ασθένειας και του βίαιου θανάτου, που είχε ως αποτέλεσμα την ήττα – «στο γενικότερο πλαίσιο της αποικιοκρατικής πολιτικής […] με πρόσχημα τη διάδοση του χριστιανικού δηλαδή του δυτικού πολιτισμού» (Καμούζης & Γιαννακόπουλος, 2022:40).
Ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμος, όπως θα διατυπωθεί από τον Ιωάννη Μεταξά, δεν ήταν παρά ένα κομμάτι μιας αφήγησης που ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα, απαιτώντας όχι τη δημιουργία ενός κράτους πρόνοιας αλλά ενός κράτους αστυνόμευσης εναντίον της κοινής ζωής, με τα καταστρεπτικά αποτελέσματα που μας είναι γνωστά.
«Αποθήκη καταλοίπων ηδονής»
Εν έτει 2022, σε μια περίοδο που η φτώχεια, έχει γίνει κομμάτι της καθημερινότητάς μας, σε μια περίοδο που ο πόλεμος εντός της Ευρώπης θυμίζει ότι τίποτε δεν τελείωσε, με τους πρόσφυγες να πεθαίνουν στα νερά του Αιγαίου και τον Έβρο, με έναν σεξιστικό, ρατσιστικό λόγο όπου οι θηλυκοκτονίες/γυναικοκτονίες και οι βιασμοί έχουν γίνει ένα νούμερο αφήγησης καταλήγοντας σε επικίνδυνα αφηγήματα μεταμόρφωσης του κράτους σε όλο και πιο αυταρχικές μορφές αστυνόμευσης, σε μια απαισιοδοξία σε όλη της τη διάσταση. Ναι, σίγουρα, και απόλυτα. Δυσπιστία ως προς τη μοίρα της ελευθερίας, δυσπιστία ως προς τη μοίρα μιας Παγκόσμιας Δημοκρατίας.
Η Ανατολίτισσα δεν είναι παρά η φιγούρα της μητρικής αρχής ότι όλοι προερχόμαστε από την ίδια μήτρα και άρα είμαστε αδέρφια. Έτσι, ως χρέος απέναντι στις ζωές που χάθηκαν, θα ήθελα να κλείσω τούτη την ομιλία στη μνήμη της Μικρασιατικής καταστροφής, με μερικούς στίχους του Κώστα Καναβούρη από το ποίημα του, «Σκλήρυνση κατά πλάκας» της συλλογής Αποθήκη Καταλοίπων Ηδονής, σε μια προσπάθεια να υπερασπιστώ στον ύστερο αυτό χρόνο τη φιληδονία αυτής της μορφής ως το σύνορο αντίστασης απέναντι στην ανθρωποφαγία των ημερών μας: «Θα μείνουμε στο σώμα μας/ Δεν γίνεται πια να ηττηθούμε/ Κάποτε θα μπορούσαμε να ηττηθούμε/ Όχι πια/ Τώρα δεν γίνεται/ Τώρα η ήττα είναι ανέφικτη».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βλάχος, Γ. (1928). «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την “προσφυγικήν αγέλην”. Η Αθήνα δεν είναι πια η πόλη μόνο των “καθαρών” Ελλήνων, αλλά και πόλη των προσφύγων». Καθημερινή. 17/07/1928.
Foucault, M. (1961). Histoire de la folie à l’âge classique, Paris.
Geremek, B. (1987). La potence ou la pitié. L’Europe et les pauvres du Moyen-Age à nos jours, Paris.
Guinn, E. (2018). “’A spectacle of vice’. Sex work and Moralism in the Paris Commune of 1871″. Unpublished honors papers, Oberlin College (https://digitalcommons.oberlin.edu/honors/155).
Gutton, J-P. (1974). La société et les pauvres en Europe (XVI-XVIIIèmes siècles), Paris.
Καμούζης, Δ. & Γ. Γιαννακόπουλος, «Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Καταστροφή» στο Δ. Καμούζης, Α. Μακρής & Χ. Μηνασίδης (επιμ.), (2022). Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας. Αθήνα, Εστία, σ. 39-81.
Καναβούρης, Κ. (2018). Αποθήκη Καταλοίπων ηδονής. Αθήνα, Μελάνι.
Κατσάς, Γ. (1954). « Η αναγκαστική στείρωσις των ψυχοπαθών εγκληματιών (sterilization) », Αστυνομικά Χρονικά, 15 Δεκεμβρίου, 38:1818-1825.
Κόκκινος, Γ. ((2021) 2022). «Άγγελος Δόξας / Νικόλαος Δρακουλίδης, Από την πρόκληση ηθικού πανικού για την κοινωνική παθογένεια του Μεσοπολέμου στην ψυχαναλυτική και βιολογίζουσα ερμηνεία της «ερωτογραφίας» (ερωτικής ποίησης και επιστολογραφίας) του Κωστή Παλαμά», στο Δ. Τζανάκη (επιμ.), Υγεία, Καύλα & Επανάσταση, Αθήνα, Ασίνη, σ. 281-339.
Κουρούτζας, Χ. & Δ. Τζανάκη (2021). «Το έργο του Κ. Γαρδίκα και οι βιοϊατρικές νοηματοδοτήσεις του: Τα λαϊκά στρώματα ως άμεση αιτία εγκλημάτων», Αντιγόνη, 1: 25-44.
Κωστόπουλος, Τ. (2020). «Η απειλή της προσφυγικής αγέλης», », efsyn. 08.03.2020.
Κωστόπουλος, Τ. (2016). «Ανεπιθύμητοι πρόσφυγες», efsyn. 17.04.2016.
Κωστόπουλος, Τ. (2015). «Μια αμυγδαλέζα για τους Ποντίους», efsyn. 17.05.2015.
Linton, M. and C. Hivet (1997)., «Les Femmes Et La Commune De Paris De 1871», Revue Historique 298, no. 1 (603):37.
Ουράνης, Κ. (1923). «Αναμνήσεις και Εντυπώσεις. Οι γυναίκες της Αθήνας». Ελεύθερος Λόγος, 10/07/1923.
Preciado, P. (2020). «Το κρατικό μπορντέλο του Restif de la Bretonne. Από τον Πολ Πρεσιάδο», Lifo, 28.03.2020.
Riley, F-P. (2001). A Lust for Virtue: Louis XIV’s Attack on Sin in Seventeenth-Century France. (Contributions to the Study of World History.) Westport, Conn.: Greenwood.
Σεβρής, Δ. (2017). «100 χρόνια ιστορία. Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο (1917-2017). Αφήγηση Δ. Σεβρής. Αρχειακό Υλικό Δ. Καλούδης», Σύναψις, 47: 1-19.
Στριγγάρης, Μ. (1947). Ψυχιατροδικαστική. Αθήναι.
Τρουμπέτα, Σ. (2010). «Ευγονικές απαντήσεις στην πρόκληση του εκσυγχρονισμού της ελληνικής κοινωνίας (1900-1940)», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου Δημόσια υγεία και κοινωνική πολιτική. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Αθήνα, Εθνική Σχολή.
Τζανάκη, Δ. (2023). Φύλο και Ευγονική στην (ύστερη) νεωτερικότητα, Αθήνα, Εκτός Γραμμής (αναμένεται).
Τζανάκη, Δ. (2022). «Μπαχαλάκηδες, βαριοπούλες και η ματσίλα στον δημόσιο λόγο». Marginalia. 13.
Τζανάκη, Δ. ((2021) 2022). «Έγκλημα, Κοινωνία, Αστυνομία. ‘Βλέπε, Άκουε, Σιώπα΄», στο Δ. Τζανάκη (επιμ.), Υγεία, Καύλα και Επανάσταση, Αθήνα, σ. 145.
Τζανάκη, Δ. (2020). «Η «ψυχική ασθένεια» της ‘κοινής γυναίκας/ζωής’ και o αστικός βιοιατρικός λόγος προς υπεράσπιση του καπιταλισμού» Feministiqa, 3 (2020), https://feministiqa.net/psychiki-astheneia-tis-koinis-gynaikas/
Τζανάκη, Δ. (2018). «Πορνεία και Ανελευθερία στον Μεσοπόλεμο» [‘Prostitution and ‘unfreedom’ in the interwar era’], Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 150 (2018), σσ. 1-38.
Φωτάκης, Α. (2015). Η δημιουργία της Αστυνομίας Πόλεων και η Βρετανική Αποστολή (1918-1932), διδακτορική διατριβή, Νεοελληνική Ιστορία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σ. 201.
Wetzell, R-F. (2000). Inventing the Criminal. A History of German Criminology 1880-1945, Chapel Hill & London: The University of North Carolina Press.
« ‘Προσφυγική απειλή’ για την ηθική τάξη: ‘Φιλήδονη ανατολίτισσα’». TVXS, 28/10/2013.
