Ομιλία Αναστασίας Κουτουμάνου, Αρχιτεκτόνισσας-Μηχανικού ΕΜΠ στο ολοήμερο του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής, υπό τον συντονισμό του Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Δημήτρη Ησαΐα με γενικό τίτλο “Προσφυγικοί καταυλισμοί και συνοικίες: μεταμορφώνοντας το Ελληνικό Αστικό και Αγροτικό Τοπίο”
Η ομιλία μου με τίτλο ‘Ο Δήμος Καισαριανής μέσα από το πρίσμα της μεταπολεμικής πολυκατοικίας’ θα επιδιώξει να τραβήξει την προσοχή από την προσφυγική Καισαριανή και να μιλήσει για την μεταπολεμική εξέλιξη της πόλης. Αντικείμενο της ομιλίας είναι η μεταπολεμική πολυκατοικία της αντιπαροχής, ο κτηριακός τύπος που επικράτησε μεταπολεμικά σε όλους τους δήμους του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας.
Αφορμή για τη σημερινή ομιλία στάθηκε η διπλωματική εργασία μου το 2016* για το διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ με θέμα το μέλλον της μεταπολεμικής πολυκατοικίας με περιοχή μελέτης το δήμο Καισαριανής και τη συνοικία του Παγκρατίου.
Στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας έγινε μικρής κλίμακας έρευνα που στόχο είχε να προετοιμάσει μια ολοκληρωμένη και πιο πλήρη έρευνα που θα μελετά το κτίριο της μεταπολεμικής πολυκατοικίας σε μεγαλύτερο βάθος. Εδώ θα παρουσιαστούν τα σημαντικότερα στοιχεία αυτής της προέρευνας. Ο ερευνητικός στόχος που είχε τεθεί ήταν να διερευνηθεί η υπόθεση ότι οι μεταπολεμικές πολυκατοικίες συνεχίζουν να παρουσιάζουν ενδιαφέρον χρήσης ως τόποι κατοικίας από παλιούς και νέους χρήστες, παρά την απαξίωση που βίωσαν τις δεκαετίες του 80 και του 90 με τη φυγή μερίδας κατοίκων προς τα τότε αραιοκατοικημένα προάστια και συνεχίζουν να βιώνουν.
Με μια σύντομη πολεοδομική ανάγνωση της περιοχής μελέτης διαπιστώνουμε ότι παρά τις ιδιαίτερες ιστορικές εξελίξεις που χαρακτηρίζουν μέχρι σήμερα το δήμο Καισαριανής, ακολουθεί και αυτός ο δήμος το κυρίαρχο μεταπολεμικό μοντέλο ανοικοδόμησης όπως μαρτυρά και η σημερινή εικόνα πολλών δρόμων του.
Η ιδιαίτερη πολεοδομική εξέλιξη συγκεκριμένων υποπεριοχών του δήμου ήταν σημειακή αφήνοντας τα υπόλοιπα τμήματα του δήμου να ακολουθήσουν το κυρίαρχο εμπορικό μοντέλο ανοικοδόμησης και σήμερα να φέρει χαρακτηριστικά αυξημένων αστικών πυκνοτήτων.
Σε μια έρευνα όπως αυτή, που μελετά την μεταπολεμική πολυκατοικία της αντιπαροχής, ο μικρασιάτης πρόσφυγας της Καισαριανής εμφανίζεται στο έμψυχο δυναμικό του κτιρίου ως ένοικος, ιδιοκτήτης ή οικοπεδούχος. Και τελικά η ιστορικότητα αυτή καταλήγει να αποτελεί έναν ακόμα τόπο καταγωγής των κατοίκων των πολυκατοικιών ανάμεσα στους πολλούς επαρχιώτες της ελληνικής υπαίθρου που ήρθαν στην Αθήνα μεταπολεμικά ως εσωτερικοί μετανάστες. Και σε αυτό το επίπεδο η πολυκατοικία δρα εξομαλύνοντας τις εξάρσεις και τη διαφορετικότητα με ό,τι θετικό ή αρνητικό μπορεί αυτό να συνεπάγεται.
Η προέρευνα άντλησε το υλικό της από συνεντεύξεις με ενοίκους των διαμερισμάτων τριών τυπικών εργολαβικών πολυκατοικιών που οικοδομήθηκαν με το σύστημα της αντιπαροχής μεταξύ 1971 και 1974, οι δύο στην Καισαριανή και η μία στο Παγκράτι. Ο χαρακτηρισμός της προέρευνας επαληθεύεται και από το μικρό δείγμα με 31 συνεντεύξεις από τις οποίες αντλούνται στοιχεία για 38 διαμερίσματα επί συνόλου 54 διαμερισμάτων.
Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν σε διαγραμαμτική μορφή τα στοιχεία της προέρευνας. Λόγω του σύντομου χρόνου της παρουσίασης και της αδυναμίας για περισσότερη εμβάθυνση θα σταθούμε περισσότερο στα συμπεράσματα που κάθε ένα από τα επόμενα διαγράμματα μας προσφέρει.
Προφιλ ενοίκων
Σε 1η φάση το υλικό οργανώθηκε σε διαγραμματικές τομές των τριών πολυκατοικιών. Μια σειρά τέτοιων διαγραμματικών τομών που παίρνουν διάφορες τιμές όπως πλήθος ενοίκων και μέγεθος διαμερίσματος, ενοικίαση και ιδιοκατοίκηση, ηλικιακές ομάδες ενοίκων, είδος νοικοκυριού κ.ά. δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία για το προφίλ των ενοίκων.
Εν συντομία:
- αν και ποικίλα τα μεγέθη των διαμερισμάτων, οι πυκνότητες είναι πολύ μικρές, με ακραίες περιπτώσεις μόλις ένα τετραμελές νοικοκυριό και 8 πεντάρια με τεσσάρια διαμερίσματα με μόλις έναν ή δύο ενοίκους.
- Στις ηλικιακές ομάδες παρατηρείται μια ισοδύναμη σχεδόν παρουσία ατόμων άνω των 50 και ατόμων μεταξύ 20 και 50 ετών, ενώ μικρή είναι η παρουσία παιδιών και ατόμων κάτω των 20 ετών, σε μόλις 4 από τα 38 διαμερίσματα.
- Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση πιο συχνά εμφανίζεται η κατηγορία των ανύπαντρων ενοίκων, ηλικίας μεταξύ 20 και 50 ετών.
- Η ιδιοκατοίκηση υπερτερεί της ενοικίασης με αναλογία 20/11. Για τους άνω των 50 ετών η αναλογία ιδιοκατοίκησης και ενοικίασης είναι 16/3 ενώ για τους μεταξύ 20 και 50 ετών είναι 8/8. Εύκολα εξηγείται αυτή η παρατήρηση καθώς οι άνω των 50 αναμένεται να έχουν καταφέρει να εξασφαλίσουν ιδιόκτητα διαμερίσματα μέσα από την εργασιακή τους δραστηριότητα ή τα περιουσιακά τους στοιχεία. Η νεαρότερη ηλικιακή ομάδα που δεν νοικιάζει το διαμέρισμα είτε φιλοξενείται, είτε συγκατοικεί ακόμα με τους γονείς είτε έχει αποκτήσει πρόσβαση στην ιδιοκατοίκηση μέσω κληρονομιάς από γονείς ή παππούδες.
Συνεχής ιδιοκατοίκηση από το 1970 μέχρι σήμερα
Στο παρόν διάγραμμα απεικονίζονται δύο στιγμιότυπα κατοίκησης της πολυκατοικίας Β, η πρώτη στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και η δεύτερη από το 2010 μέχρι σήμερα.
Εικονογραφείται η σταδιακή γήρανση των ενοίκων και η εν μέρει ηλικιακή ανανέωση. Εξετάζονται μόνο τα νοικοκυριά που ιδιοκατοικούν συνεχώς μέχρι σήμερα.
- Κατά την πρώτη περίοδο τα διαμερίσματα κατοικούνται από πυρηνικές οικογένειες με ένα έως τρία ανήλικα παιδιά ή από ηλικιωμένα ζευγάρια.
- Από το 2010 τα περισσότερα διαμερίσματα κατοικούνται από τον ή τους ηλικιωμένους πλέον γονείς και αποτελούν για αυτούς όχι κύρια κατοικία αλλά δευτερεύουσα. Από τα παιδιά που μεγάλωσαν και σήμερα είναι ενήλικες μεταξύ 20 και 50 συναντώνται μόλις δύο
- Τα ηλικιωμένα ζευγάρια του ’70 έχουν αντικατασταθεί από νεαρότερους ενοίκους που κληρονόμησαν από αυτούς το διαμέρισμα οπότε και προκύπτει μια ανανέωση του πληθυσμού. Με αυτή την εισροή νεότερων ατόμων στην πολυκατοικία τείνει να αντισταθμίζει τη διαφαινόμενη γήρανση του πληθυσμού.
Από τη μία ενήλικα παιδιά που φεύγουν από το πατρικό τους για να κατοικήσουν αλλού με τις δικές τους οικογένειες τους και από την άλλη νεαρά άτομα που έρχονται στην πολυκατοικία για να ιδιοκατοικήσουν στο διαμέρισμα που κληρονόμησαν: αντίρροπες μετακινήσεις που φαίνεται να διατηρούν την ηλικιακή ισορροπία στη μεταπολεμική αθηναϊκή πολυκατοικία.
Οι προθέσεις της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας είναι κρίσιμες καθώς αυτά τα άτομα θα είναι οι ιδιοκτήτες και άρα διαχειριστές των διαμερισμάτων στο άμεσο μέλλον. Θα το κατοικήσουν οι ίδιοι; Θα το νοικιάσουν; Θα το πουλήσουν; Αυτή η ηλικιακή ομάδα θα επηρεάσει τον ιδιοκτησιακό χάρτη των πολυκατοικιών τα επόμενα χρόνια.
Χρήση των διαμερισμάτων μέχρι σήμερα
Εδώ απεικονίζεται η ζωή του κάθε διαμερίσματος από τη στιγμή που κατασκευάζεται μέχρι σήμερα. Οι γραμμές είναι τα διαμερίσματα και οι στήλες ο χρόνος σε δεκαετίες. οι τιμές που σημειώνονται είναι με κίτρινο η ιδιοκατοίκηση, με τεθλασμένη πράσινη η ενοικίαση, με μοβ η φιλοξενία και ως σημεία στίξης η απόκτηση διαμερίσματος μέσω αντιπαροχής, αγοράς ή κληρονομιάς. Προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις.
- Τα διαμερίσματα παρουσιάζονται κενά για πολύ μικρά διαστήματα.
- Όταν δεν γίνεται χρήση από τον ιδιοκτήτη μέσω ιδιοκατοίκησης ή φιλοξενίας, σχεδόν πάντα ενοικιάζονται.
- Η ενοικίαση συναντάται σε όλη την εξεταζόμενη χρονική περίοδο σε αντίθεση με τις πωλήσεις.
- Συγκεκριμένα, οι πωλήσεις είναι συγκεντρωμένες κυρίως στην πρώτη δεκαετία του 1970 και ακόμα περισσότερο τη χρονιά αποπεράτωσης της οικοδομής. Καμία πώληση δεν σημειώνεται μετά το 2008 ενώ στο χρονικό ενδιάμεσο, τις δεκαετίες 1980 και 1990, σημειώνονται διάσπαρτες πωλήσεις.
- Συχνή είναι και η απόκτηση διαμερίσματος μέσω κληρονομιάς, όπου ο νέος ιδιοκτήτης συχνά ιδιοκατοικεί. Αυτή η περίπτωση συναντάται συχνά την περίοδο μετά το 2000.
Χαρακτηριστική κατηγορία διαμερισμάτων αποτελούν και αυτά που ενοικιάζονται σε όλη την εξεταζόμενη χρονική περίοδο. Είναι διαμερίσματα που αγοράστηκαν για επένδυση. Η αρχική αγορά τους δεν ήρθε να καλύψει κάποια άμεση στεγαστική ανάγκη, όσο να δημιουργήσει μέσω της ενοικίασής τους ένα συμπληρωματικό εισόδημα για τον ιδιοκτήτη τους. Πολύ συχνά, οι ιδιοκτήτες αυτών των διαμερισμάτων διαμένουν στην επαρχία και επιθυμούν την κατοχή ενός διαμερίσματος στην πρωτεύουσα και μελλοντικά μπορεί να αποτελέσουν φοιτητική στέγη για τα ενήλικα παιδιά. Είναι ένα πολυλειτουργικό διαμέρισμα που παρακολουθεί τις εξελισσόμενες ανάγκες της οικογένειας του ιδιοκτήτη του. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και διαμερίσματα χαμηλής εμπορικής αξίας που προόριζε εξαρχής ο εργολάβος για την ανταλλαγή με τον οικοπεδούχο πέραν αυτού που ιδιοκατοικεί.
Το διαμέρισμα, είτε μικρό είτε μεγάλο, είτε ιδιοκατοικείται είτε ενοικιάζεται, καταλήγει πάντα να αξιοποιείται από τον ιδιοκτήτη ανάλογα με τις αλλαγές στον οικογενειακό προγραμματισμό. Καταγράφεται λοιπόν, μια τάση διαρκούς κατοίκησης των διαμερισμάτων, και όχι μια τάση ερήμωσης και εγκατάλειψης.
Μετακινήσεις ενοίκων
Απεικονίζει μετακινήσεις ενοίκων για τις δεκαετίες 1980 έως και 2010 εντός της Αττικής προς και από τις περιοχές μελέτης Καισαριανή και Παγκράτι.
Η κινητικότητα είναι δεδομένη σε όλη την εξεταζόμενη χρονική περίοδο, με εντάσεις και υφέσεις. Οι κύριοι λόγοι των μετακινήσεων είναι
- κατά τις πρώτες δεκαετίες 80-90 η απόκτηση παραθεριστικής κατοικίας σε Σούνιο, Ραφήνα και Λούτσα,
- αργότερα τη δεκαετία του 2000 η δημιουργία νέου νοικοκυριού από νεαρά άτομα. Όλες οι εκροές πραγματοποιούνται από νεαρά ζευγάρια που παντρεύονται και επιλέγουν νέο τόπο κατοικίας. Η Γλυφάδα, το Νέο Ηράκλειο, τα Βριλήσσια, το Χαλάνδρι, το Πικέρμι, ο Νέος Κόσμος και το Γαλάτσι είναι τέτοια παραδείγματα
- ενώ τα τελευταία χρόνια της κρίσης η δυνατότητα πρόσβασης στην ιδιοκατοίκηση
Συμπεράσματα
Παρούσα 50 και πλέον χρόνια στη ζωή της πόλης και παρά τη γερασμένη εικόνα, της ελλιπούς συντήρησης και της υλικής φθοράς η πολυκατοικία και τα διαμερίσματα της δεν έπαψαν να παίζουν καθοριστικό ρόλο στον οικογενειακό προγραμματισμό της ελληνικής οικογένειας.
Αν και με εμφανώς μικρότερες πυκνότητες και με έντονη την απουσία νεαρότερων ηλικιών, τα διαμερίσματα συνεχίζουν να κατοικούνται και να προσαρμόζονται στα μεταλλασσόμενα στεγαστικά και οικονομικά δεδομένα.
Σε όλη τη διαδρομή τους μέχρι σήμερα, αξιοποιήθηκαν από τους ιδιοκτήτες με τρόπο που είτε κάλυπτε στεγαστικές ανάγκες είτε πρόσθετε ένα επιπλέον έσοδο στο νοικοκυριό.
Οι ένοικοί τους βρίσκονται σε συνεχή κινητικότητα μέσα στην πόλη από και προς αυτά με διαφορετικά κίνητρα ανά ηλικιακή ομάδα.
Αν και η προέρευνα πραγματοποιήθηκε πριν 6 χρόνια και με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης έντονα παρούσες, κρίνουμε πως μια ανάλογη έρευνα στο σήμερα του δήμου Καισαριανής θα έδινε αντίστοιχα πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα και μια σφυγμομέτρηση των κρίσιμων πτυχών των κατοίκων της πόλης.
Συμπεραίνεται λοιπόν ότι η μεταπολεμική πολυκατοικία δεν εγκαταλείπεται αλλά, κυρίως, υφίσταται διαρκείς αλλαγές που την κρατούν ζωντανή και αξίζει της προσοχής μας σε μια κουβέντα για το μέλλον της πόλης.
