Ομιλία Βίλμας Χαστάογλου-Μαρτινίδη, Ομότιμης Καθηγήτριας Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ στο ολοήμερο του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής, υπό τον συντονισμό του Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Δημήτρη Ησαΐα με γενικό τίτλο “Προσφυγικοί καταυλισμοί και συνοικίες: μεταμορφώνοντας το Ελληνικό Αστικό και Αγροτικό Τοπίο”
Εισαγωγή
Θα παρουσιάσω δύο πολύ πρώιμα και άγνωστα μέχρι τώρα –στην τεχνική επεξεργασία τους– προγράμματα προσφυγικής κατοικίας στον αστικό και τον αγροτικό χώρο, τα οποία έχουν ιδιαίτερη σημασία: Διενεργήθηκαν μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες επείγοντος και οικονομικής στενότητας, αλλά και απουσίας σχετικής προηγούμενης εμπειρίας. Είναι χαρακτηριστικά των δημιουργικών πρωτοβουλιών που αναλήφθηκαν για κοινωνική κατοικία μέσα σε συνθήκες μείζονος ανθρωπιστικής κρίσης.
- Το πρώιμο έργο αστικού συνοικισμού της Κοκκινιάς από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το 1923-1924, μέσα από το αρχείο του Ερρίκου Μοργκεντάου, στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, ΗΠΑ.
- Το πρώτο, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πρόγραμμα των προκατασκευασμένων αγροτικών οικίσκων Δεχάτεγκε (DHTG) από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, το 1924-1925, με στοιχεία από διεθνή και τοπικά αρχεία.
Μέσα από τα νέα αυτά αρχειακά τεκμήρια θα προσεγγίσω δύο κρίσιμα θέματα :
Πρώτον, θα προσπαθήσω να ανασυνθέσω το αυθεντικό αρχιτεκτονικό τοπίο των συνοικισμών, τον φυσικό χώρο ζωής των κοινοτήτων, ο οποίος σήμερα έχει αλλοιωθεί ριζικά.
Δεύτερον, θα αναδείξω τα καινοτόμα –για τα τότε ελληνικά δεδομένα– στοιχεία που εφαρμόστηκαν στη δημιουργία, τον σχεδιασμό και την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών. Στοιχεία που απηχούν –παρά τις ατέλειες τους– τις ευρωπαϊκές νεωτερικές πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές απόψεις της εποχής, και αποτέλεσαν αφετηρία για το συνολικό πρόγραμμα οικιστικής αποκατάστασης, το οποίο ανέλαβαν στη συνέχεια το υπουργείο Πρόνοιας και η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ).
1. Ο τεχνικός φάκελος ανέγερσης του συνοικισμού Κοκκινιάς από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ)
Το ΤΠΠ ήταν ο πρώτος φορέας που διαχειρίστηκε την ανθρωπιστική κρίση (από τον Νοέμβριο του 1922 έως τον Μάιο του 1925) πριν από τη σύσταση και λειτουργία της ΕΑΠ (από τον Δεκέμβριο του 1923).[1] Οι αρχικές ενέργειές του, κατά την χαώδη φάση στέγασης σε σκηνές και προσωρινά παραπήγματα, «δανείστηκαν» τις πρακτικές αντιμετώπισης του επείγοντος από την παράλληλη εμπειρία στον ευρωπαϊκό χώρο, ο οποίος από το 1919 ανασυγκροτείτο από τα δεινά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε, τα ξύλινα καταλύματα αποτελούσαν τον διαδεδομένο τρόπο προσωρινής στέγασης στις κατεστραμμένες πόλεις της βόρειο-ανατολικής Γαλλίας και της Φλάνδρας. Στη συνέχεια, το ΤΠΠ «υιοθέτησε» τα μοντέλα της μόνιμης εγκατάστασης, τα οποία εφαρμόστηκαν εκεί μετά το 1922 για την ανοικοδόμηση των βομβαρδισμένων πόλεων, με πιο διαδεδομένο πολεοδομικό μοντέλο της κηπούπολης.[2] Ο πρόεδρος του ΤΠΠ, Επαμεινώνδας Χαρίλαος (1874-1947), εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής, γεννημένος στο Γαλάτσι της Ρουμανίας, ανέπτυξε έντονη επιχειρηματική και κοινωνική-πολιτική δραστηριότητα στον μεσοπόλεμο. Ως ιδρυτής της Πρώτης Οικοδομικής Εταιρείας Θεσσαλονίκης (1922) είχε σημαντική εμπειρία στον τομέα των κατασκευών, και ειδικότερα στη δημιουργία του ιδιωτικού συνοικισμού «Χαριλάου», τον οποίο διαμόρφωσε στις παλιές γαλλικές στρατιωτικές νοσοκομειακές εγκαταστάσεις.[3]
Οι επιρροές αυτές της ευρωπαϊκής εμπειρίας είναι εμφανείς στη δεύτερη φάση δραστηριότητας του ΤΠΠ για μόνιμη στέγαση, –βέβαια προσαρμοσμένες στο μέτρο του εφικτού– με την ανέγερση των τεσσάρων μόνιμων προσφυγικών συνοικισμών: του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας, της Καισαριανής και της Κοκκινιάς, στην Αθήνα και τον Πειραιά, από τον Δεκέμβριο του 1922 έως τον Ιανουάριο του 1923. Την ολοκλήρωση των έργων ανέλαβε μετά την 10η Ιανουαρίου 1924 η ΕΑΠ. Όπως ρητά διευκρινίζει ο μηχανικός Γ. Σούλης στην έκθεσή του για τον συνοικισμό του Βύρωνα: «Μετά πολλάς μελέτας και των μεταπολεμικώς εν Ευρώπη εφαρμοσθέντων, συνετάχθησαν τα οριστικά διαγράμματα των εφαρμοστέων απλών τύπων, συμφώνως προς τα οποία έκαστον διαμέρισμα (κατοικία) αποτελείται εκ δύο δωματίων μετά αποχωρητηρίου, μικράς πρασιάς προς την οδόν και μικράς αυλής προς το εσωτερικόν του οικοδομικού τετραγώνου».[4]
Ο συνοικισμός του Βύρωνα (Παγκρατίου) υπήρξε ο πρώτος και πιο συναφής προς το μοντέλο της κηπούπολης. Σχεδιάστηκε από τον μηχανικό Γεώργιο Σούλη, σε συνολική έκταση 227 στρεμμάτων, με επιμελημένη ρυμοτομία και 30 οικοδομικά τετράγωνα, πρόβλεψη κοινωφελών κτιρίων και πάρκων, και πιο άνετους τύπους κατοικιών. Η ανέγερση ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 1922 και μέχρι τον Ιανουάριο του 1924 είχαν οικοδομηθεί 1.170 δωμάτια (εμβαδού 16-19 τμ.), το μεγάλο μηχανοκίνητο ξυλουργείο, η εγκατάσταση ύδρευσης, δύο λίθινες γέφυρες, ήταν υπό περάτωση η κεντρική αγορά, 272 ακόμη δωμάτια, η σκυρόστρωση του κεντρικού δρόμου, και ήταν υπό ανέγερση άλλα 941 δωμάτια, το μεγάλο διώροφο διδακτήριο και τα λαϊκά λουτρά. Μετά την 10η Ιανουαρίου, οπότε ανέλαβε η ΕΑΠ, κατασκευάστηκαν άλλα 454 δωμάτια, 58 μονοκατοικίες, το νηπιαγωγείο (δωρεά Μοργκεντάου), το λαϊκό ιατρείο, το εργαστήριο χειροτεχνημάτων, υπόνομοι, υδαταποθήκη, και οδοστρώσεις. Το 1925, ο συνοικισμός συγκέντρωνε 10.273 κατοίκους. Η επιτυχής ανέγερση του συνοικισμού του Βύρωνα προσέλκυσε το ενδιαφέρον ιθυνόντων της Κοινωνίας των Εθνών, αλλά και την επίσκεψη του Dennis Cohen, αξιωματούχου της Υπηρεσίας Μετανάστευσης της Βρετανικής Αρμοστείας της Παλαιστίνης, προκειμένου να αντλήσει πρακτικά συμπεράσματα χρήσιμα για τον εκεί συντελούμενο Σιωνιστικό εποικισμό.[5]
Ο συνοικισμός της Νέας Ιωνίας ήταν ο δεύτερος που ανήγειρε το ΤΠΠ, σε έκταση 1.230 στρεμμάτων, με ρυμοτομία που επίσης απηχεί αχνά τις κυκλικές χαράξεις της κηπούπολης. Η οικοδόμησή του ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1923και μέχρι τον Δεκέμβριο είχαν ήδη κατασκευαστεί τα πρώτα 400 δωμάτια του συνοικισμού. Το 1925, μετά ανάληψή του από την ΕΑΠ, ο πληθυσμός του έφτασε τις 14.000 κατοίκους. Ο συνοικισμός της Καισαριανής,στον σχεδιασμό του οποίου συμμετείχε ο μηχανικός Γ. Σούλης, ακολούθησε ορθοκανονική ρυμοτομία και η πρώτη φάση του από τον Μάιο του 1923 περιέλαβε την κατασκευή 500 ξύλινων καταλυμάτων και 1.000 πλινθόκτιστων δωματίων. Συμπληρωμένος από την ΕΑΠ, το 1925 στέγαζε 11.002 κατοίκους.
Ο συνοικισμός της Κοκκινιάς ήταν ο τελευταίος –η ανέγερσή του ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1923– και μεγαλύτερος, και σίγουρα ο πιο λιτός ως προς τα σχεδιαστικά πρότυπα. Όμως είναι ο μόνος από τους τέσσερεις του ΤΠΠ για τον οποίο διαθέτουμε τον τεχνικό φάκελο, ο οποίος παρέχει λεπτομερή στοιχεία για τον σχεδιασμό και την ανέγερσή του. Το περιεχόμενο του φακέλου αντανακλά αφενός τη μεθοδικότητα, τον ορθολογισμό και την τυποποίηση στον σχεδιασμό οικιστικών μονάδων, και αφετέρου τις δεσμεύσεις που η οικονομική στενότητα επέβαλε για ανετότερη στέγαση. Ο φάκελος εντοπίστηκε στο αρχείο του πρώτου προέδρου της ΕΑΠ Ερρίκου Μοργκεντάου, στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, στην Ουάσιγκτον. Καλύπτει την περίοδο από τον Ιούλιο 1923 έως τον Μάρτιο 1924 και υπογράφεται από τον μηχανικό του έργου Διονύσιο Κόκκινο και τον πρόεδρο του ΤΠΠ Επαμεινώνδα Χαρίλαο. Περιλαμβάνει το σχέδιο γενικής διάταξης του συνοικισμού, αναλυτικά σχέδια πέντε τύπων κατοικίας (όψεις, τομές, κατόψεις, στέγη), τεύχος τεχνικών πεπραγμένων, και φωτογραφίες κατοικιών, κοινωφελών κτιρίων και γενικές απόψεις του συνοικισμού (σύνολο 17). Δυστυχώς, δεν περιλαμβάνει επεξηγηματική έκθεση του έργου σχετικά με τις προδιαγραφές και τα πρότυπα που εφαρμόστηκαν στην πολεοδομική οργάνωση, την τυποποίηση των κατοικιών και την επιλογή των υλικών. Επίσης, δεν παρέχει πληροφορίες για τον μηχανικό Δ. Κόκκινο,[6] ούτε για τις εργολαβίες που υλοποίησαν τα σχέδια.
Ο συνοπτικός απολογισμός των πεπραγμένων του έργου, στις 19 Απριλίου 1924 (τρεις μήνες μετά την ανάληψή του από την ΕΑΠ), αναφέρει την ανέγερση συνόλου 6.386 δωματίων, κτισμένων στους οκτώ μήνες από τον Ιούλιο του 1923 έως τον Μάρτιο 1924, από τα οποία 3.389 δωμάτια, 2.997 μαγειρεία και 2.892 αποχωρητήρια. Η γενική δαπάνη ανέγερσής τους ανερχόταν σε 49.000.000 δρχ., από τα οποία 38.464.000 δραχμές για τα δωμάτια και επιπλέον ποσό 10.536.000 δραχμών για έργα κοινής χρήσεως. Η συνολική επιφάνεια του χώρου του συνοικισμού ήταν 780.000 τμ.
Το Τεύχος των τεχνικών πεπραγμένων (συνολικά 72 διπλών σελίδων) περιλαμβάνει αναλυτικά στοιχεία για τις 762 οικοδομικές μονάδες του συνοικισμού, ανά οικοδομικό τετράγωνο, ανά τύπο κατοικίας, τον αριθμό και το εμβαδόν των δωματίων, μαγειρείων και αποχωρητηρίων, αναφέρει τα υλικά κατασκευής της τοιχοποιίας και της στέγης και τη δαπάνη κατασκευής τους.
Το σχέδιο γενικής διάταξης του συνοικισμού είναι συνταγμένο σε κλίμακα 1:2000, φέρει την υπογραφή του μηχανικού Δ. Κόκκινο και ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1924. Με απλή ορθοκανονική ρυμοτομία, είναι προσαρμοσμένο ελαφρά στην τοπογραφία και τα ρέματα της περιοχής, και καλύπτει τη διαθέσιμη έκταση των 780 στρεμμάτων με μη συνεχή τρόπο. Οργανώνεται σε 150 (αριθμημένα) οικοδομικά τετράγωνα, διαφορετικών μεγεθών με διαστάσεις 50×50 μ., 50×60 μ. και 50×70 μ., γεγονός που δημιουργεί κάποια ποικιλία στον αστικό ιστό. Το σύστημα δόμησης είναι η τοποθέτηση των 762 κατασκευασμένων μονάδων διαφόρων τύπων περιμετρικά εντός των οικοδομικών τετραγώνων, με εσωτερικό κοινόχρηστο ακάλυπτο – αυλή. Οι δρόμοι του συνοικισμού είναι απλώς αριθμημένοι, από 1η έως 46η οδό (μόνο 2 ονοματοθετημένες: η οδός Ι.Μοργκαντάου και η οδός Αγίου Νικολάου). Δύο κεντρικά οικοδομικά τετράγωνα ορίζονται ως πάρκα, και γύρω από αυτά καταγράφονται τα λιγοστά κοινωφελή κτίρια: ο ναός του Αγίου Νικολάου, ο Βρεφικός Σταθμός της Ιωσηφίνας Μοργκεντάου και η Σχολή Βενιζέλου. Σημειώνονται οι θέσεις δύο αταύτιστων μεγάλων κτισμάτων (στα Ο.Τ. 116 και 117, εκεί όπου αργότερα ανεγέρθηκαν σχολεία) και η θέση της Αγοράς (δίπλα στο Ο.Τ. 87). Σημειώνονται επίσης δύο υπάρχοντα υφαντουργεία, ένα εκτός και δεύτερο εντός (Ο.Τ. 71) σχεδίου. Στο οικοδομικό τετράγωνο 21, σε δύο κατοικίες τύπου Ε’ στεγάστηκε το Αστυνομικό Τμήμα Κοκκινιάς.
Ο φάκελος περιλαμβάνει πέντε πίνακες με τα αρχιτεκτονικά σχέδια για τους πέντε τύπους οικιστικών μονάδων που κατασκευάστηκαν από το ΤΠΠ. Πρόκειται για μονώροφες οικοδομικές μονάδες με τέσσερεις έως έξι κατοικίες έκαστη, με εμβαδό από 22 έως 35 τμ., αισθητά μικρότερες εκείνων του συνοικισμού Βύρωνος, αν και με παρόμοια τυπολογία – δωμάτιο και μαγειρείο. Κάθε πίνακας απεικονίζει τα σχέδια της όψης, τομής, κάτοψης, στέγης και θεμελίων του συγκεκριμένου τύπου, πλήρως διαστασιολογημένα σε κλίματα 1:100, και φέρει τις υπογραφές του μηχανικού Δ.Κόκκινου και του προέδρου του ΤΠΠ Ε.Χαρίλαου, και ημερομηνία σύνταξης τον Ιούλιο του 1923. Συνοδεύεται από χαρακτηριστική φωτογραφία του κάθε τύπου. Παρά τη λιτή αρχιτεκτονική, στα αρχιτεκτονικά σχέδια είναι φανερή η πρόθεση για οπτική ποικιλία και μορφολογική γραφικότητα, με στόχο την επίτευξη μιας ιδιαίτερης ταυτότητας για τον κάθε τύπο ως προς τη διαμόρφωση των όψεων και κατόψεων, έστω κι αν πρόκειται για ίδια μεγέθη χώρων.
Ο τύπος Α’ συνιστά μονάδα τεσσάρων κατοικιών 88 τμ. συνολικά, με το μικρότερο εμβαδόν κατοικίας μόλις 22 τμ., με ένα δωμάτιο (3,25×4 μ.), ελάχιστο κουζινάκι και αποχωρητήριο. Κτισμένη συνήθως με μπαγδατί και κεραμοσκεπής, είχε κόστος μόλις 8.000 δρχ. Εφαρμόστηκε αποκλειστικά στα οικοδομικά τετράγωνα 1 έως 10, νότια της σημερινής οδού Αμερικανίδων Κυριών, με τις μονάδες τοποθετημένες σε παράλληλες πυκνές συστοιχίες.
Ο τύπος Β’ αποτελεί μονάδα με έξι κατοικίες, συνολικού εμβαδού 197,25 τμ., και διατάσσεται εν σειρά στα δύο οικοδομικά τετράγωνα 11 και 12. Η ατομική κατοικία είχε δωμάτιο και μαγειρείο, με επιφάνεια 32,87 τμ., και κοινά αποχωρητήρια στην αυλή. Κτισμένη συνήθως με πλίνθους και στέγη από πισσόχαρτο είχε κόστος 9.160 δρχ.
Οι λοιποί τρεις τύποι κατοικιών τοποθετούνται αναμίξ στα οικοδομικά τετράγωνα, διαταγμένοι περιμετρικά με εσωτερική κοινόχρηστη αυλή. Στις αυλές όλων των οικοδομικών τετραγώνων προβλέπεται κοινόχρηστο πλυντήριο, και όπου χρειάζεται εξωτερικά κοινά αποχωρητήρια (στα 27 οικοδομικά τετράγωνα δυτικά της 36ης οδού / σημερινής Κύπρου). Η διάταξη είναι σαφώς απλουστευμένη σε σύγκριση με την ανάλογη του συνοικισμού του Βύρωνα.
Ο τύπος Γ’ συνιστά μονάδα έξι κατοικιών, συνολικού εμβαδού 198,17 τμ. Η ατομική κατοικία με δωμάτιο και μαγειρείο έχει μεγέθους 33 τμ. και κοινά αποχωρητήρια στην αυλή. Πλινθόκτιστη με στέγη από πισσόχαρτο είχε κόστος 10.300 δρχ.
Ο τύπος Δ’ αποτελεί μονάδα τεσσάρων κατοικιών, συνολικού εμβαδού 141,2 τμ. Κάθε κατοικία, με μέγεθος 35,3 τμ., περιλαμβάνει δωμάτιο, μαγειρείο και εσωτερικό αποχωρητήριο. Πλινθόκτιστη με στέγη από πισσόχαρτο είχε κόστος 12.750 δρχ.
Ο τύπος Ε’ αποτελεί μονάδα κατοικιών ίδιων διαστάσεων (35,3 τμ.) με τις προηγούμενες, με τέσσερεις ισόγειες κατοικίες και προσθήκη πέμπτης σε όροφο, με εξωτερικό κλιμακοστάσιο. Το συνολικό εμβαδόν της μονάδας είναι 176,5 τμ. Η διάταξη διαφοροποιεί μορφολογικά το κτίσμα και βέβαια συνεπάγεται άλλα υλικά κατασκευής, λιθοδομή και πλινθοδομή στην τοιχοποιία και στέγη από πισσόχαρτο και κεραμίδια στον όροφο, χωρίς ιδιαίτερη αύξηση του κόστους (12.800 δρχ./κατοικία).
Στο Τεύχος των τεχνικών πεπραγμένων αναφέρεται και τύπος Ζ’ οικοδομικής μονάδας, συνολικού εμβαδού 106,1 τμ. και κόστους 33.000 δρχ., με τρεις κατοικίες ενός δωματίου και μαγειρείου εκάστη, πλινθόκτιστες με στέγη από πισσόχαρτο. Ο τύπος αυτός δεν συνοδεύεται από πίνακα σχεδίων ή φωτογραφία, και πιθανόν να ανήκει στα έργα της ΕΑΠ.
Οι 17 φωτογραφίες του φακέλου χρονολογούνται από τον Ιανουάριο του 1924 και απεικονίζουν τον συνοικισμό και τους πέντε τύπους κατοικιών, όπως είχαν οικοδομηθεί έως τότε, καθώς και έργα κοινής ωφέλειας που εκπόνησε η ΕΑΠ. Είναι άγνωστες στην πλειονότητά τους και υποτιτλισμένες σε αγγλική και γαλλική γλώσσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η φωτογραφία του κεντρικού δρόμου (Entrée Principale) του συνοικισμού με τις κατοικίες ένθεν και ένθεν, το ενσταντανέ από την επιτόπου επιθεώρηση του Ερρίκου Μοργκεντάου τον Ιανουάριο του 1924, και οι φωτογραφίες από τις οδοστρώσεις. Οι φωτογραφίες παρέχουν τις μοναδικές απόψεις των υπό ανέγερση κτιρίων του ναού του Αγίου Νικολάου και του Βρεφικού Σταθμού, δωρεά της Ιωσηφίνας Μοργκεντάου (το όνομα της οποίας είχε δοθεί τιμητικά στον κεντρικό δρόμο, ο οποίος σήμερα έχει αλλάξει σε Κ. Γέμελου), καθώς και του περατωμένου κτιρίου του αντλιοστασίου του συνοικισμού. Δύο ακόμη φωτογραφίες, γνωστές και από άλλες πηγές, απεικονίζουν τα κοινόχρηστα πλυντήρια και το εσωτερικό του Νοσοκομείου των Αμερικανίδων Κυριών (American Women’s Hospital), το οποίο στεγαζόταν σε μετασκευασμένη μονάδα κατοικιών, στο οικοδομικό τετράγωνο 14, επί της ομώνυμης σημερινής οδού.
Με αυτά ολοκληρώνεται το περιεχόμενο του φακέλου.
Μετά τον Ιανουάριο του 1924 το έργο συνεχίστηκε με χρηματοδότηση της ΕΑΠ, όπως είναι γνωστό. Τον Φεβρουάριο του 1924 το ρυμοτομικό σχέδιο επεκτάθηκε με πρόσθετες απαλλοτριώσεις και συμπληρώθηκε από τον ίδιο μηχανικό με νέα οικοδομικά τετράγωνα, ώστε να αυξηθεί η χωρητικότητα του συνοικισμού, προσλαμβάνοντας τη σημερινή συνεχή επιφάνεια και συμπαγή διάταξη.[7] Η ΕΑΠ ανήγειρε νέους διώροφους τύπους κατοικιών επί της κεντρικής οδού Ι. Μοργκεντάου και ξεκίνησε τη δημιουργία έργων κοινής ωφέλειας, οδοποιίας, σχολείων, νοσοκομείου κ.ά., τα οποία ολοκληρώθηκαν πολύ αργότερα. Το 1925 ο συνοικισμός συγκέντρωνε 23.590 κατοίκους.[8]
2. Οι αγροτικοί οικίσκοι Δεχάτεγκε (DHTG) στη Μακεδονία : μια ευρωπαϊκή καινοτομία
Το δεύτερο θέμα της παρουσίασης αφορά το πρόγραμμα ανέγερσης των αγροτικών οικίσκων DHTG, ένα επίσης πρώιμο και εν πολλοίς άγνωστο έργο, με ευρωπαϊκή αναφορά και άμεση σύνδεση με τον αναδυόμενο αρχιτεκτονικό μοντερνισμό του γερμανικού Bauhaus. Πραγματοποιήθηκε το 1924-1925 ως αποτελεσματικό σύστημα στέγασης σε συνθήκες ανθρωπιστικής κρίσης από την ομώνυμη γερμανική εταιρεία, υπό την εποπτεία της ΕΑΠ. Πρόκειται για την πρώτη μαζική παραγωγή τυποποιημένων και προκατασκευασμένων κατοικιών (10.000 συνολικά) για τους αγρότες πρόσφυγες της Μακεδονίας και της Θράκης, ένα εγχείρημα που αποτέλεσε καινοτομία στον τομέα αυτόν καιγια τα ευρωπαϊκά δεδομένα της εποχής του. Η παρουσίαση του θέματος αντλεί από τοαρχείο Swedish Centre for Architecture and Design / ArkDes, το αρχείο της οικογένειας Paul Sommerfeld, τοπικά αρχεία και επιτόπια καταγραφή.
Άλλωστε στη Βόρειο Ελλάδα εγκαταστάθηκε ο μεγαλύτερο αριθμός αγροτών προσφύγων με το εποικιστικό πρόγραμμα της ΕΑΠ, η οποία από το 1924 ίδρυσε 1.711 νέους αγροτικούς οικισμούς και συνοικισμούς (στο σύνολο των 2.085 για όλη τη χώρα) : από αυτούς οι 1.088 στη Μακεδονία και οι 623 στη Θράκη. Την ευθύνη της υλοποίησης είχε η Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας (ΓΔΕΜ), με Διευθυντή τον γεωπόνο Ιωάννη Καραμάνο.[9]
Ο τύπος του νέου αγροτικού οικισμού που εφάρμοσε η ΕΑΠ επίσης άντλησε από την ευρωπαϊκή συζήτηση της εποχής για τα μοντέλα εκσυγχρονισμού του αγροτικού χώρου. Ως εποικιστική μονάδα επιλέχθηκε το συμπαγές χωριό με τις κατοικίες, το οποίο περιβαλλόταν από αγροκτήματα που παραχωρήθηκαν στους οικιστές. Το μοντέλο αυτό υποστηρίχθηκε θερμά από τον πρόεδρο της ΕΑΠ, Ερρίκο Μοργκεντάου, ως πλέον κατάλληλο για την ελληνική αγροτική παράδοση και ενδεδειγμένο για την ανάπτυξη κοινοτικών δεσμών, λόγω της χωρικής-φυσικής εγγύτητας κατοίκησης.[10] Η διάταξη του χωριού ακολούθησε ορθοκανονικό ρυμοτομικό σχέδιο, απλό και εύκολο στην εφαρμογή του, ορθολογικό στη λειτουργία του και πρόσφορο για την ισόνομη διανομή οικοπέδων.[11]
Η παροχή κατοικίας υπήρξε ένα τεράστιο εγχείρημα. Από το 1922 έως το 1930 διανεμήθηκαν συνολικά 116.905 οικίες σε Μακεδονία και Θράκη. Σχεδόν οι μισές, ήταν σπίτια που άφησαν οι ανταλλαγέντες Τούρκοι και Βούλγαροι. Οι υπόλοιπες ήταν νέες κατασκευές, οικοδομημένες κυρίως από την ΕΑΠ: συνολικά 56.000 νέα οικήματα.[12]
Το 1924, η Κοινωνία των Εθνών, εκ μέρους της ΕΑΠ, προκήρυξε διεθνή διαγωνισμό για την παραγωγή και εγκατάσταση 10.000 προκατασκευασμένων αγροτικών οικίσκων στη Μακεδονία και τη Θράκη, μέσα σε έξι μήνες. Η εταιρεία που κέρδισε τον διαγωνισμό ήταν η «Danziger Hoch-und Tiefbaugesellschaft mbH» (DHTG),η οποία σχεδίασε τρεις τύπους κατοικιών, πλήρως τυποποιημένους, με εμβαδόν 35, 42 και 50 τμ., ανάλογα με το μέγεθος της οικογένειας και με εσωτερική διαρρύθμιση προσαρμοσμένη στην αγροτική εξειδίκευση των κατοίκων. Τα πρωτότυπα σχέδια των οικίσκων, υπογεγραμμένα από τον αρχιτέκτονα F.Forbát και με τη σφραγίδα της εταιρείας A.Sommerfeld,εντοπίστηκαν στο αρχείο του Swedish Centre for Architecture and Design / ArkDes-ARKM.1970-18-255. Σκίτσα των οικίσκων αυτών σώζονται στα αρχεία των τεχνικών υπηρεσιών επί μέρους δήμων.[13]
Οι δημιουργοί τους, ο εργολάβος Adolf Sommerfeldκαι ο αρχιτέκτονας Fred Forbát συνδέονταν στενά με το Bauhaus και τον αρχιτεκτονικό μοντερνισμό στη Γερμανία και αλλού. Ο Sommerfeld, ιδιοκτήτης ξυλουργείου, εργολάβος και κατασκευαστής ακινήτων στο Βερολίνο, είχε μεγάλη εμπειρία σε προκατασκευασμένες ξύλινες κατασκευές (στρατιωτικές αίθουσες και κατοικίες) στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Forbát, επικεφαλής αρχιτέκτονας της εταιρείας AHAG-Sommerfeld είχε ήδη από το 1922 συνεργασία με τον Walter Gropius πάνω στο σύστημα προκατασκευής που ονομάστηκε “Wabenbau” (κηρήθρα), συνδυάζοντας βασικές μονάδες για να σχηματίσει διαφορετικές οικιστικές ενότητες (Βερολίνο).[14]
Η εταιρεία ανέλαβε την παραγωγή, την παράδοση και την τεχνική υποστήριξη. Οι ξύλινοι σκελετοί για τις κατοικίες κατασκευάστηκαν στο ξυλουργείο του Sommerfeld στο Schneidemühl (Piła, Πολωνία), μεταφέρθηκαν με πλοίο μέσω του λιμανιού Szczecin (Πολωνία) και παραδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη, στην Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας.[15]
Τον Νοέμβριο του 1924, ο Forbát εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη μέχρι τον Απρίλιο του 1925 για να συντονίσει τη συναρμολόγηση των σκελετών των 10.000 οικίσκων σε 80 χωριά, σε πεδινές περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας και της Χαλκιδικής. Για τον σκοπό αυτό η εταιρεία οργάνωσε έξι εργοτάξια με Γερμανό εργοδηγό και 500-800 εργάτες, πρόσφυγες και Βαλκάνιους.[16] Η σύμβαση του έργου περιελάμβανε τη συναρμολόγηση των ξύλινων σκελετών, την κατασκευή των λίθινων θεμελίων και στέγης με κεραμίδια, ενώ η επένδυση του σκελετού, οι οροφές και τα δάπεδα θα πραγματοποιούνταν από τους πρόσφυγες με διαθέσιμα τοπικά υλικά, και με τη βοήθεια του τεχνικού προσωπικού της ΓΔΕΜ.
Η επιχείρηση ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1925, αλλά στην πράξη τόσο η μεταφορά των σκελετών όσο και η πλήρωσή τους αποδείχθηκαν δυσεπίλυτα ζητήματα: οι εργολαβίες χρησιμοποίησαν διάφορες τεχνικές (πλίνθους, μπετόν, σανίδες), οι οποίες ανέβασαν το κόστος του έργου και αύξησαν τον χρόνο υλοποίησης. Σε πρωτόκολλο παραλαβής και παραδόσεως οικίσκου Δεχάτεγκε (όπως αναφέρεται στα ελληνικά), συνταγμένο από την ΕΑΠ την 30η Απριλίου 1927, αναγράφεται αξία κτίσματος τύπου Β’ των 42 τμ., 16.400 δρχ. / 57,34 £ (εμφανώς υψηλότερη του κόστους των 12.800 δρχ. για κατοικία 35,3 τμ. στην Κοκκινιά).[17]
Καθώς τα σπίτια αυτά αποδείχθηκαν αρκετά ακριβά, η ΕΑΠ αποφάσισε να αναθέσει περίπου 32.000 άλλες αγροτικές κατοικίες σε μικρές τοπικές εταιρείες, οι οποίες εργάζονταν υπό τον έλεγχο της Τεχνικής Υπηρεσίας Εποικισμού. Τα σχέδιά τους υιοθέτησαν την τυπολογία των DHTG, αλλά η κατασκευή τους έγινε με τοπικά υλικά, συνήθως πέτρα και τούβλα.[18]
Πρόσφατη επιτόπια καταγραφή σε προσφυγικά χωριά της Μακεδονίας, έδειξε ότι σήμερα λίγοι μόνο από τους σχεδόν 10.000 οικίσκους DHTG παραμένουν, είτε μεμονωμένοι είτε σε μικρές συστάδες. Δεν είναι διατηρητέοι και χρησιμοποιούνται πλέον ως βοηθητικοί χώροι για τις νέες κατοικίες που ανέγειραν οι οικογένειες, όταν βελτιώθηκαν τα οικονομικά τους στα μεταπολεμικά χρόνια. Το ίδιο ισχύει και για τα τυποποιημένα σπίτια της ΕΑΠ. Πρόκειται για μια κληρονομιά που χάνεται, χωρίς καμία προστασία.
Συμπεράσματα
Τα νέα στοιχεία που έφερε στο φώς η έρευνα μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τη ευρήτερη σημασία που είχαν αυτά τα πρώιμα και εξαιρετικά δύσκολα εγχειρήματα, παρά τις ατέλειες και ελλείψεις τους, για την αντιμετώπιση της τεράστιας ανθρωπιστικής κρίσης που δημιουργήθηκε με την έλευση των προσφύγων μετά το 1922. Και να εκτιμήσουμε πληρέστερα τη μνημονική βαρύτητα που έχουν τα σωζόμενα φυσικά τεκμήρια τους, τα κτίσματα και τα τοπία.
Αυτό που προσπάθησα να αναδείξω είναι ότι η δημιουργία και η κατασκευή των προσφυγικών συνοικισμών –επέκεινα της τρέχουσας μονοδιάστατης ταύτισής τους με την ανέχεια και την εξαθλίωση– δεν υπήρξε μια αυτοσχέδια επίλυση της επείγουσας ανάγκης. Η ανέγερση των συνοικισμών περιέλαβε τεχνικές και οργανωτικές καινοτομίες, όπως η μαζική παραγωγή κατοικιών, η τυποποίηση και η προκατασκευή, οι οποίες εισήχθησαν από σημαντικά πρόσωπα, πολιτικούς και τεχνικούς, και ευρωπαϊκές οικοδομικές εταιρείες. Γεγονός που αντανακλά (έστω με ατελή τρόπο) τις διεργασίες εκσυγχρονισμού και μεταρρύθμισης που καταγράφονταν στην Ευρώπη της εποχής. Η επίσκεψη του αξιωματούχου της Υπηρεσίας Μετανάστευσης της Βρετανικής Αρμοστείας της Παλαιστίνης στους ανεγειρόμενους προσφυγικούς συνοικισμούς της Αθήνας δηλώνει το διεθνές ενδιαφέρον που προσέλκυσε, ήδη από το ξεκίνημά του, το τεράστιο εγχείρημα της οργανωμένης στέγασης των προσφύγων. Το οποίο υπήρξε το μεγαλύτερο εποικιστικό πρόγραμμα της εποχής του σε παγκόσμιο επίπεδο.
[1] Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, αυτόνομος οργανισμός ΝΠΔΔ, ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1922, με πρόεδρο τον Επαμεινώνδα Χαρίλαο. Ασχολήθηκε αρχικά με την περίθαλψη και εν συνεχεία με την αστική αποκατάσταση των προσφύγων, με πόρους που προέρχονταν από εράνους, δωρεές και κληροδοτήματα. Από την 10η Ιανουαρίου 1924, οπότε όλοι οι συνοικισμοί περιήλθαν στη δικαιοδοσία της νεοσύστατης ΕΑΠ (από τον Δεκέμβριο 1923), το ΤΠΠ συλλειτουργούσε με την ΕΑΠ μέχρι τη διάλυσή του τον Μάιο του 1925.
[2] Για την ευρεία εφαρμογή των προσωρινών ξύλινων καταλυμάτων στις κατεστραμμένες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο περιοχές της Γαλλίας πρβλ. DOSSIER. 1919,Ie logement des sinistrés à leur retour sur les zones du front en Picardie, https://www.crid1418.org/doc/textes/ChMem/Behomme.pdf και Journal de l’exposition “Après la Guerre, Aisne 1919”, La lettre du Chemin des Dames, Bulletin d’information édité par le Département de l’Aisne / n° 5 Hors-série:2009-2010, https://www.chemindesdames.fr/sites/default/files/2018-02/La-Lettre-du-Chemin-des-Dames-5-hors-serie-2009-2010-web.pdf
Για την εφαρμογή του μοντέλου της κηπούπολης για τη μόνιμη εγκατάσταση μετά το 1922 πρβλ. P.Girard et B.Fayolle Lussac (dir.), Cités, cités-jardins : une histoire européenne. Actes du colloque de Toulouse, 18-19 novembre 1993, Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine, 1996.
[3] Β. Χαστάογλου-Μαρτινίδη, «Προσφυγική εγκατάσταση και κοινωνικοί και πολεοδομικοί μετασχηματισμοί της Θεσσαλονίκης, 1922-1930», Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης: Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλης (1920-1940), Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2010 (43-88).
[4] Γ. Σούλης, «Ο προσφυγικός συνοικισμός Βύρωνος», περιοδικό ΕΡΓΑ, τχ. 34, 30 Οκτωβρίου 1926 (217-226), σελ. 219.
[5] Γ. Σούλης, ό.π. Ο μηχανικός Γεώργιος Σούλης διετέλεσε Διευθυντής της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας (1914-1922) και αρχιμηχανικός της ΕΑΠ (1923-1931). Συμμετείχε επίσης στην ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών Υμηττού και Καισαριανής, και υπήρξε μέλος της ομάδας των αρχιτεκτόνων Κωνσταντίνου Κυριακίδη και Κώστα Σγούτα, η οποία σχεδίασε το «Μπενάκειο» κτίριο του Κολλεγίου Αθηνών στο Ψυχικό το 1927. https://engineers.ims.forth.gr/engineer/index. Για τον πληθυσμό του 1925 βλ. ΕΑΠ, Έκτη τριμηνιαία έκθεση, 5 Ιουνίου 1925.
[6] Ελάχιστα είναι γνωστά για τον μηχανικό Διονύσιο Κόκκινο. Δεν υπάρχει καν καταχώρησή του στη βάση δεδομένων του Μητρώου Μηχανικών του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος. https://engineers.ims.forth.gr/engineer/index
[7] Για το σχέδιο του συνοικισμού και τις φωτογραφίες από τα νέα κτίρια της ΕΑΠ βλ. «Ο νέος Οδυσσεύς. Στη νέα πολιτεία της Κοκκινιάς», περιοδικό Η εικονογραφημένη της Ελλάδος, τχ. 7, Ιούλιος 1925 (13-15).
[8] ΕΑΠ, Έκτη τριμηνιαία έκθεση, 5 Ιουνίου 1925.
[9] Συνολικά 128.912 αγροτικές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στη Βόρειο Ελλάδα, οι 87.084 στη Μακεδονία και οι 41.828 στη Θράκη. Βλ. Μ. Νοταράς, Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων, Αθήνα, Χρονικά, 1934 (σ. 12).
[10] H. Morgenthau, I was sent to Athens, New York, Doubleday, 1929 (σ. 265).
[11] Τα πρωτότυπα σχέδια-διαγράμματα διανομής των αγροτικών οικισμών για την περιοχή των Γιαννιτσών εντοπίστηκαν στο Τμήμα Πολιτικής Γης, Περιφερειακή Ενότητα Πέλλας, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας.
[12] Βλ. Μ. Νοταράς, όπ.π. (σ.22).
[13] Δημοσιεύθηκαν αρχικά στο βιβλίο Μ. Λιλιμπάκη-Σπυροπούλου, Χαλκιδική. Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960, Πολύγυρος, Έκδοση ΝΕΛΕ 2004.
[14] Ο Adolf Sommerfled (1886 Kolmar-1964 Baden) πραγματοποίησε διάφορα μοντερνιστικά έργα στο Βερολίνο σε συνεργασία με αρχιτέκτονες του Bauhaus, όπως η περίφημη κατοικία του, σχεδιασμένη από τους W. Gropius και A. Meyer (1920), το Zehlendorf-‘Onkel Toms Hütte’ (με τον Bruno Taut, 1920) και η συνοικία ‘Bürgerhaus’ στο Kleinmachnow (δεκαετία του 1930). Εβραϊκής καταγωγής, έφυγε από το Βερολίνο το 1933 και επέστρεψε μετά το 1945. Πρβλ. C. Kress, Adolf Sommerfeld – Andrew Sommerfeld. Bauen für Berlin 1910–1970. Lukas Verlag, Berlin, 2011.
Ο Afred/Fred Forbát (1897 Pécs -1972 Vällingby), ουγγροεβραϊκής καταγωγής, ήταν ο επικεφαλής αρχιτέκτονας της εταιρείας “AHAG-Sommerfeld” (1924-1928) και μέλος της προοδευτικής αρχιτεκτονικής ένωσης Der Ring (1926). Στο Βερολίνο εργάστηκε στα έργα Siemensstadt και Mommsenstadion (1929-1931). Στην ΕΣΣΔ, το 1933, εντάχθηκε στην Ταξιαρχία Ερνστ Μέι και συνέβαλε στο άτυχο σχέδιο Μαγκνιτογκόρσκ. Το 1933 μετακόμισε στην Αθήνα και από το 1938 εγκαταστάθηκε στη Σουηδία, όπου το 1959 διορίστηκε στο Βασιλικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Στοκχόλμης.Βλ. https://www.greyscape.com/architects/fred-forbat/
[15] Το ξυλουργείο του A.Sommerfeld βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της σημερινής Πολωνίας, το οποίο αποτελούσε έδαφος του πρωσικού γερμανικού κράτους μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι φωτογραφίες των σκελετών και της φόρτωσής τους στο πλοίο προέρχονται από το αρχείο της οικογένειας Paul Sommerfeld, εγγονού του Adolf.
[16] Η αναλυτική περιγραφή της όλης επιχείρησης δίδεται από τον ίδιο τον Forbát, στο βιβλίο του F. Forbát Erinnerungen eines Architekten aus vier Ländern. Bauhaus-Archiv, Berlin 2019.
[17] Το επίσημο, οριστικό, παραχωρητήριο αφορά οικίσκο Δεχάτεγκε στο χωριό Καλλικράτεια της Χαλκιδικής, και εντοπίστηκε στο αρχείο των Τεχνικών Υπηρεσιών του ομώνυμου Δήμου.
[18] ΕΑΠ, Έκτη τριμηνιαία έκθεση, 5 Ιουνίου 1925.
