Ομιλία της Φιλιώς (Φιλομένης) Τόλια, Διδάκτορος Νεότερης Ιστορίας τον Πάντειου Πανεπιστημίου, Ιστορικού, μέλους του Γενικού Συμβουλίου της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ στην 7η εσπερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής “Ο ρόλος των Μικρασιατών προσφύγων στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση”

Γενικά στοιχεία για την περιοχή Στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου

Οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στο μεσοπόλεμο Συνθήκες εργασίας –εκμετάλλευσης των προσφύγων

Η ταξική αφύπνιση Κατοχή

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε την κορύφωση των ανταγωνισμών ανάμεσα σε συμμαχίες καπιταλιστικών κρατών με επίδικο τον έλεγχο των αποικιών, των αγορών και των σφαιρών επιρροής. Τον πόλεμο ακολούθησαν οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί για το μοίρασμα της πολεμικής λείας, νέες αντιθέσεις ανάμεσα στις νικήτριες και στις ηττημένες χώρες που προκάλεσαν ισχυρές προσφυγικές, μεταναστευτικές ροές που κυριαρχούνταν από τον καταναγκασμό και την βία.

Ενταγμένη σε αυτά τα σχέδια ήταν και η εκστρατεία της Ελλάδας στην Μικρά Ασία αφού το ελληνικό καπιταλιστικό κράτος επεδίωξε με αυτή να ελέγξει την κρίσιμη οικονομικά και γεωπολιτικά περιοχή της Σμύρνης.

Ο οδυνηρός απολογισμός αυτού του πολέμου (που όχι τυχαία καταγράφηκε ως

«μικρασιάτικη καταστροφή») ήταν 24.200 φαντάροι νεκροί, 49.000 «τραυματίες και αποβιώσαντες», 18.000 αγνοούμενοι.¹ Οι απώλειες για τον άμαχο πληθυσμό μετριούνταν σε εκατοντάδες χιλιάδες και οι πρόσφυγες περίπου σε 1.500.000.²

Η έλευση των πρώτων προσφύγων στην χώρα γίνεται αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και ακολουθούν εκείνοι που εγκατέλειψαν την Τουρκία μετά τη συμφωνία για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Εκείνη την εποχή ο Ριζοσπάστης έγραφε: «Χιλιάδες εργάτες, φτωχοί αγρότες και βιοπαλαιστές Τούρκοι και Ρωμηοί σκοτώθηκαν στα μακελειά του πολέμου. Γιατί; Για το συμφέρο του Έλληνα, Τούρκου και Ευρωπαίου τοκογλύφου, τραπεζίτη και βιομήχανου. Κι ήρθε η συμφορά του Σεπτέμβρη του 1922. Ο Βενιζέλος υπόγραψε την ανταλλαγή. Η καταδίκη εχτελέστηκε, το ξεσπίτωμα πραγματοποιήθηκε. Ένα πρωτάκουστο ξερρίζωμα που δε ξαναγίνηκε στον κόσμο. Βενιζέλος και Βασιληάς, το λαϊκό και βενιζελικό κόμμα κατέστρεψαν μια ολόκληρη ζωή».³

Ο ερχομός 1.5 εκατομμυρίων προσφύγων σε μια απροετοίμαστη Ελλάδα των πέντε εκατομμυρίων ανθρώπων, όπου τα λαϊκά στρώματα στέναζαν από τις συνέπειες της δεκαετούς εμπλοκής στις πολεμικές αναμετρήσεις εκ των πραγμάτων διατάραξε την οικονομική και κοινωνικοπολιτική τάξη της χώρας.

Στο λεκανοπέδιο της Αττικής κατευθύνθηκε περίπου το 20% των ξεριζωμένων κατοίκων αυτής της τραγωδίας. Το αποτέλεσμα ήταν το φθινόπωρο του 1922 κάθε γωνιά της Αθήνας και του Πειραιά να έχει κατακλυστεί από προσφυγικό κόσμο ( κεντρικές πλατείες, δρόμοι, δημόσιες υπηρεσίες, γήπεδα, θέατρα, αυλές εκκλησιών).

Σημαντικό τμήμα από τους αφιχθέντες πρόσφυγες κάθε πληθυσμιακής ιδιαιτερότητας κατευθύνθηκαν στα όρια της πόλης των Αθηνών, στους πρόποδες του Υμηττού (σημερινή Καισαριανή και Βύρωνα) που απείχαν μόλις λίγα χιλιόμετρα από το κέντρο. Εκείνη την εποχή η περιοχή αυτή αποτελούνταν από δάση, βοσκοτόπια και χωράφια. Η τοποθεσία ήταν βραχώδης, αλλά με άφθονη βλάστηση και πλούσια πανίδα λόγω του ότι την διέσχιζε ο Ηριδανός ο οποίος χυνόταν στον ποταμό Ιλισσό.⁴

Η εγκατάσταση των προσφύγων στα όρια της πόλης και η χωροταξική περιθωριοποίησή τους από τις «καλές περιοχές» της Αθήνας δεν ήταν τυχαία. Προσέβλεπε στην αποφυγή της καθημερινής συναναστροφής με το ντόπιο πληθυσμό, έτσι ώστε να μην ενωθεί η λαϊκή οργή γηγενών και προσφύγων εναντίον της αστικής εξουσίας, αλλά μέσα από τον καλλιεργούμενο ρατσισμό η αγανάκτηση των γηγενών να στραφεί ενάντια στους πρόσφυγες. Όσο περισσότερο προωθούταν η λογική του διαίρει και βασίλευε τόσο πιο ασφαλής θα ήταν η καπιταλιστική εξουσία και εγγυημένη η κερδοφορία του κεφαλαίου.⁵

Το έργο της «αποκατάστασης» των προσφύγων στην Ελλάδα ανέλαβε αρχικά το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων και στη συνέχεια με το Πρωτόκολλο της Γενεύης ιδρύθηκε ο οργανισμός Επιτροπή Αποκαταστάσεως των Προσφύγων (Ε.Α.Π). Το έργο της Ε.Α.Π ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1924 και «ολοκληρώθηκε» τον Δεκέμβρη του 1930.

Οι πρώτοι καταυλισμοί προσφύγων με σκηνές στήθηκαν γύρω από το Nοσοκομείο Λοιμωδών Nοσημάτων “Συγγρού” της Καισαριανής. Εκεί κατευθύνθηκαν ξεριζωμένοι από τα Βουρλά της Μικράς Ασίας (Βουρλιώτες)⁶ στη μεγάλη τους πλειοψηφία αγροτικής προέλευσης, μικροκτηματίες, αμπελοκαλλιεργητές. Επίσης, οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής της Σμύρνης και της Ερυθραίας. Αργότερα προστέθηκαν οικογένειες από την Καππαδοκία, την Κωνσταντινούπολη και ελάχιστοι Πόντιοι, αλλά και Αρμένιοι.⁷

Ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των προσφύγων επέκτεινε τα όρια των πρώτων καταυλισμών και δημιούργησε νέους.⁸⁹

Ελάχιστα χιλιόμετρα μακρύτερα, στα σύνορα με την Καισαριανή, δημιουργήθηκε ο συνοικισμός του Βύρωνα, που βρισκόταν ανατολικά του Παγκρατίου, γι’ αυτό και η αρχική ονομασία του οικισμού ήταν «Προσφυγικός Συνοικισμός Παγκρατίου». Οι πρόσφυγες από την περιοχή της Σμύρνης και της Καππαδοκίας κατέφθασαν εκεί το 1923 και διέμειναν σε 305 δωμάτια που χτίστηκαν για τη στέγασή τους από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1923). Το 1924, ο συνοικισμός μετονομάστηκε σε Βύρωνα, προς τιμήν του Άγγλου λόρδου Βύρωνα, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τον θάνατό του.

Στη συνέχεια στα σύνορα με τον Βύρωνα προέκυψε νέος «πρότυπος» προσφυγικός οικισμός, ο Υμηττός. Ο οικισμός δημιουργήθηκε λόγω των πλεοναζόντων οικογενειών που κατοικούσαν στα οικήματα του Βύρωνα.

Ως αυτοτελείς Δήμοι η Καισαριανή και ο Βύρωνας λειτούργησαν από το 1934 όταν αποσπάστηκαν, όπως και άλλες προσφυγικές συνοικίες από τον Δήμο Αθηναίων, ενώ ο Υμηττός το 1934 συστάθηκε ως κοινότητα και αναγνωρίστηκε σε Δήμο το 1963. Το 2010 ενώθηκε με τον Δήμο Δάφνης αποτελώντας έναν νέο ενιαίο δήμο με δύο κοινότητες (Δάφνης και Υμηττού).

Ο πληθυσμός των τριών αυτών συνοικιών που ήταν 27.190 άτομα το 1928, το 1940 σχεδόν διπλασιάστηκε σε 52.432 και το 1951 έφτασε τους 62.649 κατοίκους.¹⁰ Σε αυτό σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε και η εσωτερική μετανάστευση λόγω της οικονομικής κρίσης, αλλά και το γεγονός ότι η ανοικοδόμηση νέων οικισμών προσέφερε δουλειά σε πολλά επαγγέλματα, όπως οι κτίστες. Μετά την απελευθέρωση, στα χρόνια της λευκής τρομοκρατίας και του εμφυλίου η εσωτερική μετανάστευση θα αυξηθεί περαιτέρω καθώς οι κάτοικοι της επαρχίας θα αναζητήσουν καταφύγιο σε αυτές τις περιοχές.

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ

	1928	1940	1951
ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ	15367	20151	22093
ΒΥΡΩΝΑΣ	7723	25482	31588
ΥΜΗΤΤΟΣ	4100	6799	8968
ΣΥΝΟΛΟ	27190	52432	62649

Στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου

Η Μικρασιατική Καταστροφή και η άφιξη των προσφύγων σημάδεψαν την Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Παρότι τα γεγονότα αυτά δεν οδήγησαν σε μια επανάσταση ή και σε εκτεταμένες κοινωνικές εξεγέρσεις, όπως συνέβη σε άλλες ηττημένες από τον πόλεμο χώρες ή «αδικημένες» στη μεταπολεμική μοιρασιά, τροφοδότησαν ωστόσο το διχασμό των αστικών πολιτικών δυνάμεων, την αστάθεια των κυβερνήσεων και τις παρεμβάσεις του στρατού.

Κοινή συνισταμένη του συνόλου των αστικών κυβερνήσεων μετά την μικρασιατική εκστρατεία, φιλοβενιζελικών και φιλοβασιλικών, κοινοβουλευτικών και δικτατορικών υπήρξε ο αντικομμουνισμός και οι διώξεις του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος.¹¹ Και αυτό δεν ήταν διόλου τυχαίο. Κάτω από την επίδραση της νικηφόρας Σοσιαλιστικής Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία, τον Νοέμβρη του 1918 ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), το οποίο το 1924 μετονομάστηκε σε ΚΚΕ. Η ίδρυση κόμματος με διακηρυγμένο στόχο την ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας και η πρόσφατη εμπειρία των εργατικών εξεγέρσεων και των σοσιαλιστικών επαναστάσεων ανησυχούσαν την άρχουσα τάξη.

Κάτω από την επίδραση των άθλιων συνθηκών διαβίωσης της εργατικής τάξης και των λαϊκών δυνάμεων και της πολιτικής του ΣΕΚΕ οι μαζικές κινητοποιήσεις, οι διεκδικήσεις εργατικών μικροαστικών και αγροτικών στρωμάτων κλιμακώθηκαν. Σε αυτές η καπιταλιστική εξουσία απαντούσε με την καταστολή και την τρομοκρατία των εργατικών-λαϊκών δυνάμεων.

Όμως οι διώξεις και η καταστολή δεν απέδιδαν τα επιδιωκόμενα για την αστική τάξη αποτελέσματα με συνέπεια κάθε νέα κυβέρνηση να προχωρά σε εφαρμογή επιθετικότερων κατασταλτικών μέτρων κατά των κομμουνιστών και των συνοδοιπόρων τους.

Μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Πάγκαλου (1926) το ΚΚΕ πέρασε για πρώτη φορά στην Ιστορία του στην παρανομία.

Στις 22 Δεκέμβρη του 1928 η επανεκλεγείσα κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου ψήφισε το «Ιδιώνυμο»,¹² που παρότι δεν απαγόρευε τυπικά το ΚΚΕ, ποινικοποίησε την προπαγάνδα υπέρ της ανατροπής της καπιταλιστικής εξουσίας, με αποτέλεσμα να διαλυθούν η Ενωτική ΓΣΕΕ, η Εργατική Βοήθεια Ελλάδας (ΕΒΕ) και να εξαπολυθεί ένα όργιο τρομοκρατίας που συμπεριελάμβανε δολοφονίες, μαζικές διώξεις, εξορίες των συνδικαλιστών και κομμουνιστών, δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Η επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του Μεταξά με τη στήριξη του βασιλιά Γεωργίου Β’ και της Μεγάλης Βρετανίας προκάλεσε στο ΚΚΕ σοβαρά χτυπήματα. Στα 1940, παραμονές του πολέμου κρατούνταν στις φυλακές και εξορίες

2.000 κομμουνιστές και πολλά από τα εναπομείναντα ελεύθερα μέλη είχαν χάσει τη σύνδεσή τους με το κόμμα ή καθοδηγούνταν από την ψεύτικη Κεντρική Επιτροπή που είχε δημιουργήσει το καθεστώς Μεταξά. Τα λίγα ελεύθερα μέλη του ΚΚΕ ξεπερνώντας τον εαυτό τους συμβάλλουν ποικιλοτρόπως στη συνέχιση των κινητοποιήσεων και των απεργιών.

Οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στο μεσοπόλεμο

Σε αυτό το δυσχερές πολιτικό περιβάλλον οι πρόσφυγες βίωναν το δικό τους Γολγοθά. Σε ένα από τα ρεπορτάζ για την Καισαριανή αναφερόταν: «Μπροστά μας απλώνεται ο «συνοικισμός». Παράγκες ξύλινες και τσαντήρια άταχτα ριγμένα δώ και κεί Να μια κόλαση που έχει την αξίωση να λέγεται συνοικισμός. Θαυμάζουμε το έργο της Ε.Α.Π…Πάνω από 200 τσαντίρια….. στεγάζουν μέσα έως 300 οικογένειες που τα άτομα της καθεμιάς φτάνουν τα επτά. Το θέαμα που παρουσιάζεται είνε φρικιαστικό: μέσα απ’ τα πληχτικά τσαντήρια ξεπροβάλλουν κιτρινιάρικα μούτρα ….».¹³

Λάσπη, βρώμα, στεκούμενα νερά, έλλειψη νερού, φωτισμού, συγκοινωνιών, αρρώστιες, «όλα τα κακά μαζεμένα» αντίκρυζε κανείς στις συνοικίες. Οι ξεχειλισμένες ακαθαρσίες με τις μύγες, τα κουνούπια και τα τρωκτικά, ταυτόχρονα με την κακή διατροφή και την παντελή έλλειψη νερού είχαν ως αποτέλεσμα την «μόνιμη εγκατάσταση» διαφόρων ασθενειών.

Διαψεύδοντας τους πανηγυρισμούς των κυβερνήσεων και των αρμόδιων για την σύντομη «προσφυγική αποκατάσταση» τα δημοσιεύματα του τύπου εποχής αποκαλύπτουν πως το τοπίο για τους πρόσφυγες δεν άλλαξε ούτε μετά την πάροδο δεκαετίας από την έλευσή τους στην Ελλάδα. Αντιθέτως, η αφομοίωσή τους ήταν αργόσυρτη και λόγω του επικείμενου πολέμου η κατάσταση παγιώθηκε. Μέχρι το 1933

«Στο συνοικισμό Καισαριανής δεν φτιάσθηκε κανένας δρόμος. Η ασφαλτόστρωση φτάνει ως την είσοδο του συνοικισμού, κι από κει πέρα ο δρόμος είνε σκαμμένος από πολύ καιρό χωρίς ως να στρώσουν ούτε χαλίκι».¹⁴

Ένα σοβαρό πρόβλημα των προσφύγων ήταν η πληρωμή για το ενοίκιο καθώς η παροχή στέγης από την ΕΑΠ δεν ήταν δωρεάν : « Εκτός από τις παράγκες υπάρχουν και χτιστά, με πλίθες, ισόγεια δωμάτια δίχως κουζίνες τα πιο πολλά. Τα ίδια τραβάνε και αυτές από τους βόθρους και τα αποχωρητήρια….Έχει επίσης και δυόροφα σπίτια, που σχετικά είνε «καλύτερα». Και όμως σε κάθε δωμάτιο έχει και μια οικογένεια πάνω και κάτω… Τα δωμάτια αυτά είνε χρεωμένα… Η Αγροτική Τράπεζα καθημερινά κοινοποιεί εντάλματα για πληρωμή, ζητώντας τα καθυστερούμενα 3-4 λίρες. Πού να τα βρουν οι φτωχοί πρόσφυγες, που οι πιο πολλοί τους είνε άνεργοι».¹⁵

Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι κυβερνητικές αποφάσεις, όπως αυτή για την «αραίωση του πληθυσμού», άφηνε άστεγες δεκάδες οικογένειες και συναντούσε ομόθυμη οργισμένη απάντηση των κατοίκων. Στα μέσα Ιουλίου του 1935 «ολάκερο το αστυνομικό τμήμα της Καισαριανής εκστράτευσαν για να ξεσπιτώσουν με τη βία τις πενήντα προσφυγικές οικογένειες» που κατέλαβαν ξανά το οίκημα του παλιού σχολείου γιατί δεν μπορούσαν άλλο να μείνουν στο ύπαιθρο. «Στους εκδιωγμένους συμπαραστάθηκαν όλοι οι κάτοικοι της Καισαριανής αναγκάζοντας την αστυνομία να φύγει» .¹⁶

Παρόμοιες καταστάσεις βίωναν και οι πρόσφυγες στον Βύρωνα. Ο Απόστολος Βίτζος από τον Μάδετο με οικογένεια 5 ατόμων εξιστορούσε: «έχω δύο παιδιά και κανένα δεν δουλεύει. Η ζωή μας είναι κρίσιμη. Πως ζούμε και εμείς δεν ξαίρουμε. Πότε βερεσέ απ’ το μπακάλη, πότε απ’ εδώ και πότε απ’ εκεί. Είχα εδώ δίπλα ένα μαγαζάκι. Επιδιόρθωνα ποδήλατα, αλλά τώρα αναγκάστηκα να το κλείσω. Είμαι 65 χρονών και τέτοιο κεσάτι δεν το είδα ποτές μου. Η ανεργία η σημερινή είναι άλλο πράμμα. Για το μαγαζί πλήρωνα ένα σωρό φόρο 580 δρχ. τον χρόνο… Πού να τα βρώ;. Αν δεν πληρώσω το ένταλμα μέχρι τα τέλη του Μάρτη θα με συλλάβουν οι χωροφύλακες. Είμαι άρρωστος χωρίς να έχω λεφτά για να πάρω γιατρό».¹⁷

Συνθήκες εργασίας –εκμετάλλευσης των προσφύγων

Αναγκασμένοι να επιβιώσουν από την «αναδουλειά και την δυστυχία» αναλαμβάνουν κάθε δουλειά που τους προσφέρεται: οικοδόμοι, λιμενεργάτες, αγωγιάτες, φορτοεκφορτωτές, πλανόδιοι μανάβηδες, αρτοποιοί, εργαζόμενοι στα νταμάρια, στα ταπητουργεία, στις βιομηχανίες. Οι γυναίκες εργάζονταν σε υφαντουργεία, ως μοδίστρες, πλύστρες, νοσοκόμες, ράφτρες, καθαρίστριες: «Πρωί πρωί οι δρόμοι του συνοικισμού Καισαριανής γεμίζουν από ένα μουγκό και αμίλητο πλήθος…..Άνδρες, γυναίκες και παιδιά ξεχύνονται μέσα από τις σαραβαλιασμένες παράγκες …που βγάζουν στον κεντρικό δρόμο. Άνεργοι οικοδόμοι, τσαγκαράδες, σουβατζήδες και φορτοεκφορτωτές τρέχουν για ναυρουνε ένα μεροκάματο. Κορίτσια και γυναίκες χλωμές με στεγνά πρόσωπα, με θλιμμένες και βασανισμένες μορφές ξεκινάνε για να κλεισθούνε μέσα στα εργοστάσια- φυλακές για να δουλέψουν σκληρά, κάτω απ’ τα αγριεμμένα βλέμματα και τις απειλές του αφεντικού για ένα μεροκάματο 10-15 και 20 δραχμές. Πάνω από 400 φορτοεκφορτωτές πρωί φεύγουν απ’ την Καισαριανή για να πάν στην άκρη του κόσμου, στο λιμάνι του Πειραιά, και να δουλέψουν».¹⁸

Οι ανάγκες της επιβίωσης οδηγούσαν τους πρόσφυγες στην αποδοχή κάθε δουλειάς χωρίς αξιώσεις. Οι κεφαλαιούχοι και ανάμεσά τους πολλοί συντοπίτες τους όχι απλά δεν συγκινήθηκαν από το δράμα τους, αλλά αντιθέτως βοηθούμενοι από το αστικό κράτος πλούτισαν από την εκμετάλλευσή τους.¹⁹ Άλλωστε ο προσφυγικός κόσμος ούτε στον γενέθλιό τους τόπο, αλλά ούτε στην Ελλάδα ήταν ενιαίος και αταξικός. Πέραν των ιδιαίτερων μικροτοπικών τους χαρακτηριστικών υπήρχαν αγρότες, εργάτες, μικροαστοί, μεγαλοαστοί.²⁰

Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή της απελπισίας των προσφύγων στην αναζήτηση δουλειάς:« Στο απελπισμένο αυτό ψάξιμο παρουσιάστηκε μπρός σαν παρήγορο στήριγμα, οι Έλληνες κεφαλαιούχοι … Βρεθήκανε μπροστά τους σα λύκοι, με τα σατανικά, ψέφτικα και πλάνα λόγια στα χείλη και με τις αγκαλιές της ένοχης εκμετάλλεψης ανοικτές. Και οι δυστυχισμένοι πρόσφυγες δίχως καμία υποψία ακούμπησαν στην ψευτοπροστασία πού τους προσφερόταν σαν τον πνιγμένον που πιάνεται από τα μαλλιά του. Στα ακρογιάλια εκείνα του ολόπικρου πόνου και του αγιάτρευτου καημού τρέξανε οι γριές πονόψυχες πλουτοκράτισσες, παλιές Μαγδαληνές, να προμηθευτούνε δούλες χάρισμα. Πήγανε οι κεφαλαιούχοι να πάρουνε φτηνή σάρκα για τα νυχτερινά τους όργια και για τα εργοστάσια τους».²¹

Ένας από τους χώρους εργασίας που συγκέντρωνε πολλούς εργάτες πρόσφυγες της περιοχής ήταν τα νταμάρια «που καταπίνουν αχόρταγα τη δροσιά και τα νιάτα της εργατιάς» στα σύνορα του Βύρωνα με το συνοικισμό του Υμηττού. Κοντά στα τελευταία σπίτια του Κοπανά όπου «βλέπει κανείς από μακριά κάτι ανοίγματα στο βουνό που χάσκουν σαν τεράστια στόματα».²² Ένα από τα λατομεία ήταν της Εργάνης. Στις αρχές του 1936 «επειδή οι δουλειές δεν πήγαν καλά» η εταιρεία είχε απολύσει τους μισούς εργάτες. Οι υπόλοιποι δούλευαν μόνο για δύο τρία μεροκάματα την εβδομάδα.

Εκείνοι που «ξεθεώνονται κυριολεκτικά στην δουλειά» ήταν οι εργάτες αυτοκινήτων που δούλευαν 12-14ώρες την ημέρα και τις Κυριακές έως το μεσημέρι καθαρίζοντας την άμαξα. Οι γυναίκες δούλευαν εργολαβικά μαζεύοντας με τα χέρια χαλίκι. Για κάθε κάρο που φόρτωναν έπαιρναν 10 δραχμές. Την ημέρα μπορούσαν να φορτώσουν μόνο 3-4 κάρα. Τα μέτρα ασφάλειας ήταν ανύπαρκτα. Οι «φουρνελάδες» που άνοιγαν τρύπες σκαρφαλώνοντας στους βράχους είχαν για μοναδικό μέτρο προστασίας ένα σκοινί που κρεμόταν δίπλα τους. Τα δυστυχήματα ήταν καθημερινά. Όσοι τραυματίζονταν έχαναν τα μεροκάματα ή και απολύονταν.

Στα λατομεία του Συμεωνίδη, του Πετσά και του Σάββα οι συνθήκες ήταν παρόμοιες. Το άρθρο υπέγραφε το 6ο τοπικό γραφείο Τύπου ομάδας ανταποκριτών λατομείων και παρότρυνε «όλοι οι νταμαρτζήδες να συσπειρωθούμε γύρω απ’ το σωματείο μας και να επιδιώξουμε την επίλυση των ζητημάτων μας, 8ώρο, μέτρα ασφαλείας, ταμείον ασφαλίσεως, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κανονική πληρωμή».²³ Στο άρθρο του Ριζοσπάστη της 26^ης Απρίλη 1934 με τον τίτλο « Για τους εργοδότες δεν ισχύουν οι νόμοι» σημειωνόταν πως το ταξικό σωματείο αρτεργατών «Μόρφωση Οργάνωση» της Καισαριανής πραγματοποίησε έλεγχο στους φούρνους της γειτονιάς και διαπίστωσε πως οι όλοι οι εργοδότες παραβίαζαν τα ωράρια εργασίας και οι εργάτες εξαναγκάζονταν να δουλέψουν από 13 έως 15 ώρες ημερησίως.

Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει στην πολεμική εταιρεία- καλυκοποιείο του Υμηττού που το 1934 πέρασε στον Πρόδρομο Μποδοσάκη-Αθανασιάδη, αλλά παρέμενε γνωστή με το όνομα του προγενέστερου ιδιοκτήτη «Μαλτσινιώτη». Σημειωτέον πως ο Πρόδρομος Μποδοσάκης- Αθανασιάδης, πρόσφυγας ο ίδιος, αναδείχθηκε ως ένας από τους σημαντικότερους καπιταλιστές για πολλές δεκαετίες.

Το εργοστάσιο προϋπήρχε του συνοικισμού του Υμηττού και καταλάμβανε το 1/5 σχεδόν της έκτασής του. Σε αυτό εργάζονταν εκατοντάδες και ενίοτε χιλιάδες κάτοικοι του Υμηττού, του Βύρωνα, και των γύρω περιοχών.²⁴ Στον τομέα της πολεμικής βιομηχανίας του μεσοπολέμου η εταιρεία είχε ραγδαία ανάπτυξη και σχεδόν μονοπωλιακή θέση.²⁵

Ο Ριζοσπάστης σε ένα από τα άρθρα του το οποίο τιτλοφορούνταν « Άθλιοι όροι ζωής και δουλειάς στα εργοστάσια. Πρωτοφανής εκμετάλλευση στου Μαλτσινιώτη καταγγέλλουν οι ίδιοι εργαζόμενοι»²⁶ ανέφερε πως στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη εργάζονταν περίπου 1000 εργάτες και εργάτριες μαζί με τους τεχνίτες. Δούλευαν σε «μια διαρκή ζέστη» και δηλητηριασμένη ατμόσφαιρα εξ’ αιτίας των οξέων που χρησιμοποιούνταν για το καθάρισμα των φυσιγγιών, μέσα στα νερά, χωρίς κανένα προφυλακτικό μέτρο. Τα μεροκάματα ήταν της τάξης των 2-2,5 δραχμών την ώρα για τους μαθητευόμενους, 4-4,5 δραχμές την ώρα για τους απλούς εργάτες, ενώ για τους «μεγάλους» 5-8 δραχμές την ώρα.

Πολύ χειρότερα ήταν τα πράγματα για τις εργαζόμενες γυναίκες. Οι αμοιβές των γυναικών ήταν χαμηλότερες και έφταναν μόλις τις 2,5-3 δρχ την ώρα. Οι γυναίκες αντιμετώπιζαν μεγαλύτερους εκβιασμούς για να βγάλουν περισσότερη δουλειά, τις έβριζαν με τα χειρότερα επίθετα, δεν τις επέτρεπαν διάλειμμα ούτε για τη σωματική τους ανάγκη.²⁷ Στο τμήμα «γομωτηρίων» όπου δούλευαν μόνο γυναίκες οι εκρήξεις ήταν συχνές.²⁸ Στο τμήμα που παρήγαγαν μετάλλινα κουτάκια για καψούλια οι εργάτριες κινδύνευαν να κόψουν τα δάχτυλά τους επειδή έλειπαν προφυλαχτήρες.²⁹ Συχνές ήταν οι αναφορές για τις ανήλικες εργάτριες, όπως ««κοριτσάκια δώδεκα χρονών ανάμεσα στα δηλητήρια».

Δεν έλειπαν αναφορές και για την σεξουαλική εκμετάλλευση των γυναικών. Ο διευθυντής του άνω αναφερόμενου τμήματος, «ένα διεφθαρμένο υποκείμενο» που κατά καιρούς εκβίαζε τις εργάτριες, « διέφθειρε την εργάτρια Ουρανία, την πήρε υπηρέτρια και ύστερα την έδιωξε».³⁰ Σε άλλες αναφορές των ανταποκριτών εργατών τους διευθυντές και παρατρεχάμενούς τους αποκαλούσαν «κέρβερους και παλιόσκυλλα».³¹

Η ταξική αφύπνιση

Μέσα στην γενικότερη αυτή κατάσταση μεγάλο τμήμα των προσφύγων ωθούμενο καταρχήν από τα δικά του ανυπέρβλητα προβλήματα και βοηθούμενο από την δράση ταξικών δυνάμεων και του ΚΚΕ στους χώρους εργασίας αφυπνίζεται, χειραφετείται, διαμορφώνει ταξική συνείδηση, εξεγείρεται, επαναστατικοποιείται.

Ακολουθώντας τα δρώμενα στις ανατολικές συνοικίες μέσα από τα δημοσιεύματα της εποχής, τις μαρτυρίες και το αρχειακό υλικό διακρίνουμε τις συντελούμενες μεταλλαγές των κατοίκων σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο που αποτέλεσαν τον καταλύτη ώστε στην περίοδο της κατοχής οι περιοχές αυτές να αποτελέσουν προπύργια της Εαμικής Εθνικής αντίστασης. Καταγράφουμε ενδεικτικά ορισμένες από τις κινητοποιήσεις της περιόδου.

Τον Μάιο του 1929 μετά την απόφαση των εργοστασιαρχών ταπητουργών της Καισαριανής να μειώσουν τις αποδοχές οι αγανακτισμένες εργάτριες που δούλευαν 15 ωρα, με καθυστέρηση πληρωμών και με κρατήσεις τριών ημερομισθίων κάθε εβδομάδα ως εγγύηση, κατήλθαν σε απεργία. Στην απεργία συμμετείχαν 200 εργαζόμενες της αγγλικής εταιρείας Γκράφφιτ Καρπίτ, 250 εργάτριες του εργοστασίου Τσολάκη,³² 150 εργάτριες του εργοστασίου Αβραμίδη.³³ Στη συγκέντρωσή τους που πραγματοποιήθηκε στην ύπαιθρο αποφάσισαν να μη προσέλθουν στην δουλειά εάν δεν ικανοποιηθούν τα αιτήματά τους, όρισαν εργοστασιακές επιτροπές για την καθοδήγηση του αγώνα. Τα αιτήματά τους ήταν κατάργηση της εκ περιτροπής εργασίας, ελάχιστο ημερομίσθιο σε 55 δραχ και στους βοηθούς σε 30 δραχμές, 10 ωρη εργασία, πληρωμή των ημερομισθίων της απεργίας.

Τον Ιούλιο του 1929 φαίνεται πως η μείωση του μισθού επανήλθε από τους εργοστασιάρχες και 600 εργάτριες ταπητουργίας στην Καισαριανή διαμαρτυρόμενες είχαν εξαγγείλει και πάλι απεργία. Ωστόσο η απεργία δεν πραγματοποιήθηκε γιατί σύμφωνα με το δημοσίευμα είχε «προδοθεί από τον σοσιαλ φασίστα του ΕΚΑ από τον Ιωαννίδη ο οποίος έτρεξε και με τις δυνάμεις της αστυνομίας τις τρομοκράτησε». Το αποτέλεσμα ήταν η μείωση του μεροκάματου να εξαπλωθεί σε όλα τα ταπητουργεία και της Δραπετσώνας.

Το ίδιο χρονικό διάστημα απήργησαν φορτοεκφορτωτές του Πειραιά (όπου δούλευαν πολλοί Καισαριανιώτες) που ζητούσαν την πληρωμή τους με τον τόνο και όχι με το ημερομίσθιο.³⁴

Σε τοπικό επίπεδο οι Καισαριανιώτες αρχίζουν να κινητοποιούνται για το νερό, για το άδειασμα των βόθρων, «ζωτικά και στοιχειώδη ζητήματα που συγκινούν τις μάζες». Για τους ανέργους διεκδικούσαν συσσίτια, ψωμί, κάρβουνα και νοίκι δωρεάν.

Εξυπακούεται πως στο πολεμικό εργοστάσιο στο οποίο « παράγονταν φονικά όπλα για τον πόλεμο» οι παρεμβάσεις του ΚΚΕ ήταν καίριας σημασίας με επιπρόσθετα καθήκοντα για τους οργανωμένους εργάτες που εργάζονταν εκεί, αλλά και για τα μέλη του ΚΚΕ των γύρω περιοχών.

Στα τέλη Φεβρουαρίου του 1930 σύμφωνα με την εφημερίδα Σκριπ περίπου τριάντα μέλη του ΚΚΕ συγκεντρώθηκαν έξω από το εργοστάσιο του Μαλτσινιώτη « δια να δημιουργήσουν εκτρόπους σκηνάς» έγιναν όμως αντιληπτοί από τους φύλακες που με αλλεπάλληλους πυροβολισμούς ειδοποίησαν την φρουρά του εργοστασίου που διέλυσε τους συγκεντρωμένους. Συνέλαβε τους τρείς «ως πρωταιτίων». Τα μεσάνυκτα η αστυνομία της πόλης ήταν σε επιφυλακή λόγω των διαδόσεων περί «ταραχών υπό των κομμουνιστών».³⁵

Το 1932 κυκλοφόρησε «Δελτίο της ΚΕ –Πολεμική Βιομηχανία-1932/05 αριθ.3» που παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον.³⁶ Σύμφωνα με το Δελτίο η πολεμική βιομηχανία και οι κάθε λογής μεταφορές (σιδηρόδρομοι, εμπορικό ναυτικό, αυτοκίνητα κλπ) ήταν «βασικός κρίκος στις πολιτικοστρατιωτικές προπαρασκευές της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας» καθώς «Η γρήγορη πραγματοποίηση της επιστράτευσης και της αποστολής των στρατευμάτων στο μέτωπο, ο ταχτικός εφοδιασμός των με πολεμοφόδια και τρόφιμα και ένα σωρό άλλα συναφή ζητήματα, απαιτούν καλές μεταφορές και πολεμική βιομηχανία».

Τον Ιούλιο του 1935 στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη έγινε συγκέντρωση με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας). Μίλησε αντιπρόσωπός της που έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους εργάτες και τους κάλεσε να πάρουν μέρος στην αντιφασιστική εκδήλωση της 1^ης Αυγούστου.³⁷

Παρά τα αλλεπάλληλα χτυπήματα που είχε υποστεί το ΚΚΕ στο μεσοπόλεμο από όλες τις κυβερνήσεις, τις φυλακίσεις, εξορίες και διώξεις των μελών του, τον έλεγχο των συνδικάτων από τον εργοδοτικό και κυβερνητικό συνδικαλισμό και τις εξαγγελίες της μεταξικής δικτατορίας « για την κατάργηση των τάξεων» η δράση των μελών του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ είχε απτά αποτελέσματα.

Με σταθερή και επίμονη δουλειά των μελών του ΚΚΕ και των ταξικών συνδικάτων η ρήξη στο επίπεδο των ιδεών και της κοινωνίας είχε συντελεστεί. Ο κόσμος της προσφυγιάς περιχαρακωμένος για πολλά χρόνια από τον πολιτικό διχασμό βενιζελικοί- αντιβενιζελικοί και παρότι η πολιτική κυριαρχία του βενιζελισμού παρέμεινε απόλυτη³⁸ εμποτίζονταν με τις ιδέες του σοσιαλισμού.

Στην Καισαριανή του μεσοπολέμου και της μεταξικής δικτατορίας δραστηριοποιούνταν οργανώσεις του ΚΚΕ και της νεολαίας. Το 1933 στο μήνα άμιλλας του Ριζοσπάστη (Σεπτέμβρης 1933) η Καισαριανή ήρθε έκτη αφού διακίνησε 413 φύλλα εφημερίδας. ³⁹

Δημιουργούνταν πολυπληθείς αντιφασιστικές επιτροπές, τοπικοί αντιφασιστικοί συνασπισμοί, εργατικά τοπικά κέντρα, εργοστασιακές απεργιακές επιτροπές αγώνα, επιτροπές βοήθειας θυμάτων του ναζισμού, πραγματοποιούνταν στάσεις εργασίας και απεργίες, κινητοποιήσεις και συγκεντρώσεις έξω από τα εργοστάσια, ενώ συνεχιζόταν και η διακίνηση εφημερίδων, προκηρύξεων, εντύπων. Και βέβαια όλα αυτά με σκληρό αιματηρό τίμημα.

Τον Αύγουστο του 1935 τη σύσκεψη του Δημοκρατικού Συνασπισμού της Καισαριανής στα γραφεία του Συλλόγου «Χριστιανική Πολιτεία» την διέλυσε η αστυνομία με την βία. Συνέλαβε τον Πέρρο Οικονομίδη, τον πρώην δημοτικό σύμβουλο Ζωίδη, τους Χατζηπαναγιώτη και Χατζηκωνσταντίνου και τον γραμματέα του Δημοτικού Συμβουλίου Καισαριανής Εσκιτζή. ⁴⁰

Στα μέσα Απριλίου 1936 βρέθηκε στην Καισαριανή «σφαγιασμένος και πλέοντας μέσα στο αίμα του» ο Βουρλιώτης Στέφανος Μαγνήσαλης (ή Βουτσάς), 38 χρονών, οδηγός ταξί και πατέρας 5 παιδιών. Ο Μαγνήσαλης από απλό μέλος του ΚΚΕ το 1932 αναδείχθηκε σε δραστήριο επαναστάτη, «πάντα βρισκόταν επικεφαλής κάθε κινήσεως για τις λαϊκές διεκδικήσεις» και υπερασπιζόταν τα συμφέροντα «των απλών προσφύγων». Ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της «Ενώσεως Κατοίκων της Καισαριανής». Αξίζει να σημειωθεί πως στην κηδεία του πήραν μέρος πάνω από 3.οοο κόσμου σύμφωνα με τον Ριζοσπάστη, όλοι οι κάτοικοι της Καισαριανής, ενώ πολλοί εργάτες έλειπαν από τη δουλειά τους. ⁴¹

Υπεύθυνος της Κομματικής Οργάνωσης του ΚΚΕ στο εργοστάσιο του Μαλτσινιώτη στον Υμηττό υπήρξε ο Γιάννης Προδρομίδης. Στις αρχές του 1939 συνελήφθη από την ασφάλεια για την δράση του. Κατόρθωσε να δραπετεύσει και πέρασε στην παρανομία. Το φθινόπωρο το 1940 ξανασυλλαμβάνεται από το 13^ο Αστυνομικό τμήμα του Νέου Κόσμου. Μετά από φρικτά βασανιστήρια η υγεία του κλονίστηκε ανεπανόρθωτα. Μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο « Σωτηρία», αλλά δεν κατάφερε να σωθεί. Πέθανε στα τέλη του 1940 στα Μελίσσια Αττικής. ⁴²

Πριν την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου σύμφωνα με τις μαρτυρίες στην Καισαριανή δρούσαν δύο «αυτοκαθοδηγούμενες» οργανώσεις του ΚΚΕ και μία ομάδα των διανοούμενων με επικεφαλής τον Κώστα Μακαρώνα.⁴³ Το 1939 υπεύθυνος μιας από τις ομάδες (του Χατζηπαναγιώτου) ορίζεται ο Θανάσης Κλάρας (Άρης Βελουχιώτης).

Κατοχή

Ξημερώματα της 6ης Απρίλη 1941 τα ναζιστικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Ελλάδα και την Γιουγκοσλαβία. Το γεγονός αυτό επέρχεται ως νέος έντονος καταλύτης ταράζοντας τις συνειδήσεις των κατοίκων και ενεργώντας ομογενοποιητικά σβήνει τις προϋπάρχουσες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε μικρασιάτικο στοιχείο και γηγενείς.

Από τη μέρα της εισβολής ακόμη σημειώνεται η πρώτη αυθόρμητη αντιστασιακή πράξη των κατοίκων της Καισαριανής με την αναγραφή του συνθήματος στον τοίχο της Νήαρ Ηστ: “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΄Η ΘΑΝΑΤΟΣ” από την δασκάλα Φωτεινή Τσαμπάζη και τον Στέλιο Φράγκο.

Στην πορεία οι πράξεις αντίστασης μεθοδεύονται με τη συσπείρωση των κατοίκων και τις κινητοποιήσεις τους ενάντια στον κατακτητή. Ο φορέας αυτής της προσπάθειας είναι το ΚΚΕ και τα μέλη του.

Όπως και πανελλαδικά, το αντιστασιακό κίνημα στις Ανατολικές συνοικίες συγκροτήθηκε και αναπτύχθηκε με τη συμβολή των κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ της περιοχής. Για όλο το διάστημα της Κατοχής στις Ανατολικές συνοικίες της Αθήνας δεν υπήρχαν άλλες μαζικές συγκροτημένες αντιστασιακές οργανώσεις πέραν του ΕΑΜ και ένοπλες δυνάμεις πέραν του ΕΛΑΣ.

Στα μέσα Μαΐου 1941 σε ένα δασύλλιο της Καισαριανής, στην δεξιά όχθη του Ηριδανού, το οποίο οι Μικρασιάτες πρόσφυγες ονόμαζαν στου Ντερέ το ρέμα, πραγματοποιείται σύσκεψη κομμουνιστών με θέμα την οργάνωση της αντίστασης. Στη σύσκεψη παίρνει μέρος ο Θανάσης Κλάρας (μετέπειτα Άρης Βελουχιώτης) . Ο Κλάρας συμμετείχε στο Αλβανικό μέτωπο σαν λοχίας του πυροβολικού και μετά την Γερμανική εισβολή και την κατάρρευση του μετώπου επέστρεψε στην Αθήνα. Από την σύσκεψη δώδεκα ατόμων προέκυψε μηχανισμός αντίστασης.^{44 45}

Λίγες μέρες αργότερα την πρώτη Ιούλη 1941 σε ένα μικρό προσφυγικό σπιτάκι στον συνοικισμό του Υμηττού συνήλθε η 6^η Ολομέλεια του ΚΚΕ που αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας για την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ και αποτέλεσε το θεμέλιο του εθνικοαπελευθερωτικού αντιφασιστικού αγώνα του ελληνικού λαού και του έπους του ΕΑΜ. Η ολομέλεια κράτησε δύο μέρες και στις τρεις Ιούλη 1941 κυκλοφόρησε μια δακτυλογραφημένη προκήρυξη που διανέμονταν από χέρι σε χέρι και ενημέρωνε ότι: «Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας καλεί τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του, σ’ ένα εθνικό μέτωπο της απελευθέρωσης».⁴⁶

Η ολομέλεια ασχολήθηκε με την κατάληψη της Ελλάδας από τα φασιστικά στρατεύματα και με τα οργανωτικά ζητήματα. Αποφάσισε ότι «το πρόβλημα της πάλης για την Εθνική Ανεξαρτησία μπαίνει στην πρώτη γραμμή των καθηκόντων της πάλης ενάντια στο φασισμό, στον ιμπεριαλισμό και την κοινωνική προκοπή». Κάλεσε «τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του, σ’ ένα εθνικό μέτωπο της απελευθέρωσης….».

Ενέκρινε την αποστολή στελεχών στις επαρχίες και σειρά άλλων οργανωτικών μέτρων για την οργάνωση της αντίστασης. Ο Κλάρας, όπως και άλλα στελέχη, επιφορτίστηκε να πραγματώσουν αυτούς τους στόχους και τις αποφάσεις του ΚΚΕ και αναχωρεί για την Ρούμελη το Νοέμβρη του 1941. Τον Άρη Βελουχιώτη σε όλη την αντιστασιακή του πορεία ακολούθησε ο Μανώλης Τσάφος από την Καισαριανή, γιος του Βουρλιώτη πρόσφυγα Δημήτρη Τσάφου.⁴⁷ Στον τιτάνιο αγώνα που θα ακολουθήσει με τον κατακτητή ο Άρης Βελουχιώτης θα αναδειχθεί σε πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ, πρωτοπόρο αγωνιστή, ηγέτη ιδιαιτέρως προικισμένο και δικαίως σύμβολο του αντιστασιακού κινήματος.

Το εγχείρημα που έθετε η 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ (και οι ολομέλειες που ακολούθησαν σχετικά με την οργάνωση του αντιστασιακού κινήματος) κάθε άλλο παρά εύκολο ήταν.

Το αντιστασιακό κίνημα αναπτύχθηκε, οργανώθηκε και σχηματοποιήθηκε διανύοντας δύσκολο και μακρύ δρόμο. Είχε να αντιμετωπίσει τον κατακτητή, εκείνους που επέλεξαν την φυγή (κυβέρνηση και βασιλιά, τραπεζίτες, υπουργοί που αναχώρησαν από την χώρα με όλα τα υπάρχοντά τους αμέσως μετά την εισβολή), τους συνοδοιπόρους του φασισμού, κατοχικές κυβερνήσεις, ανθρώπους των μηχανισμών του αστικού κράτους που παρείχαν υπηρεσίες στον κατακτητή, επιχειρηματίες που ικανοποιούσαν τις στρατιωτικές και λειτουργικές ανάγκες του, μαυραγορίτες, δωσίλογους-συνεργάτες των κατακτητών, ταγματασφαλίτες. Άλλωστε πρόθυμοι να συνεργαστούν με τον κατακτητή υπήρξαν σε κάθε πολιτική, διοικητική, κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα και σε κάθε χωριό, συνοικία της χώρας και αποδείχθηκαν «θεϊκό» δώρο για τους Ναζί που τους αξιοποιούσαν εύστοχα και στο έπακρο. ⁴⁸

Συνεπώς η κυριαρχούσα εικόνα της σύσσωμης αντίστασης του ελληνικού λαού κατά του φασιστικού άξονα είναι αναληθής δίνοντας άλλοθι σε εκείνους που προσδέθηκαν στο άρμα των κατακτητών ή ανέμεναν παθητικά την απελευθέρωση.

Στις 16 Ιούλη 1941 θα συγκροτηθεί το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ).⁴⁹ Ο στόχος του δεν ήταν άλλος από την οργάνωση της εργατικής τάξης για τις καθημερινές διεκδικήσεις και την απαλλαγή της από τον κατακτητή.

Πρωτύτερα (και πριν την ίδρυση του ΕΑΜ) είχε συγκροτηθεί η Εθνική Αλληλεγγύη, η «Μάνα του Αγώνα», την 21^η Μάη του 1941, όπου βρήκαν θέση και ρόλο ενεργής συμμετοχής στην Αντίσταση οι γυναίκες.

Το ΕΕΑΜ σύντομα καταφέρνει να επηρεάσει μεγάλες μάζες των εργαζομένων. Έτσι, οι κάτοικοι των ανατολικών συνοικιών, όπως και όλης της Ελλάδας, πέρα από την δράση στα στενά τοπικά πλαίσια συμμετείχαν ταυτόχρονα στις οργανώσεις των κλάδων και των επιχειρήσεων που εργάζονταν.

Είναι ενδεικτική η μαρτυρία ενός αντιστασιακού (του Δενδρινού) από τον Βύρωνα « Τότε λοιπόν, τον Οχτώβρη του 1941, όλοι οι πατριώτες είχανε οργανωθεί στις εργατικές, υπαλληλικές, δημοσιοϋπαλληλικές, φοιτητικές και άλλες επαγγελματικές οργανώσεις, πνευματικής και οποιασδήποτε άλλης δραστηριότητάς τους. Εκεί, προσφέρανε κύρια συνδικαλιστικές υπηρεσίες, που βασικά σχετίζονταν με την επιβίωση (λειτουργία συσσιτίων, παροχή τροφίμων, ιματισμού κ.α.). »⁵⁰

Το πολεμικό εργοστάσιο Μαλτσινιώτη στον Υμηττό περιήλθε στους Γερμανούς αμέσως μετά την εισβολή. Οι Γερμανοί γρήγορα βρήκαν τρόπο να αξιοποιήσουν τις εγκαταστάσεις προς όφελος των ενόπλων δυνάμεών τους μέχρι το τελευταίο διάστημα της κατοχής.⁵¹ Ο ίδιος ο Μποδοσάκης είχε εγκαταλείψει την χώρα για τη Μέση Ανατολή λίγο πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Είχε αφήσει όμως πίσω τους ανθρώπους του για να διαχειριστούν το εργοστάσιο σε συνεργασία με τους καταχτητές. ⁵²

Το καλοκαίρι του 1941 συγκροτήθηκε και το Εργατικό ΕΑΜ Μαλτσινιώτη που προϋπήρξε της τοπικής οργάνωσης του ΕΑΜ στον Υμηττό.⁵³

Τα μέλη και οι οργανώσεις του ΚΚΕ στον Μαλτσινιώτη έχοντας πείρα παράνομης δράσης στο μεσοπόλεμο δεν άργησαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Ήδη το καλοκαίρι του 1941 παρά τα δρακόντεια μέτρα φύλαξης στην είσοδο του εργοστασίου ο εργάτης Ανδρέας Μελαχρινός κάποια νύχτα εισήλθε στο εργοστάσιο φορτωμένος προκηρύξεις. Τις τοποθέτησε στα συρτάρια και στα ντουλάπια των εργατών. Με την έναρξη της εργασίας οι εργάτες «από άκρη σε άκρη» έβρισκαν και διάβαζαν την προκήρυξη που τους καλούσε να σαμποτάρουν την πολεμική μηχανή του κατακτητή, να καταστρέψουν τις μηχανές του εχθρού, να δουλεύουν αργά, να παράγουν κακής ποιότητας προϊόντα, να αγωνιστούν για την λευτεριά της Ελλάδας. Κάτω από την μύτη των Γερμανών αυτή η πράξη καταγράφηκε στις ηρωικότερες πράξεις των πρώτων ημερών της κατοχής. Το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθεί η φρουρά, να μπουν σκοποί και γύρω από το εργοστάσιο. Ταυτόχρονα όμως συνέβαλε στην ανύψωση του ηθικού των εργατών. ⁵⁴

Στην πορεία στο συγκεκριμένο εργοστάσιο θα καταγραφούν σημαντικότατα σαμποτάζ σε αεροπλάνα του κατακτητή από αντιστασιακές οργανώσεις. Σε αυτά τα σαμποτάζ φαίνεται πως συμμετείχαν και Γερμανοί αντιφασίστες εργάτες του εργοστασίου.⁵⁵ Το γεγονός αυτό μαζί με τη μυθοπλασία και την ανακρίβεια (για εκατοντάδες αχρηστεμένους κινητήρες) που τα περιβάλλει επιβάλλει μια ενδελεχέστερη έρευνα.

Όπως χρήζει ιδιαίτερης έρευνας η δράση των κατοίκων στους τόπους εργασίας τους και ειδικά στο Τατόι, όπου σύμφωνα με τις μαρτυρίες δούλευε σημαντικός αριθμός κατοίκων της Καισαριανής.⁵⁶

Ενδιαφέρον έχει και η συνεισφορά των αστυνομικών των περιοχών που εντάχθηκαν στο ΕΑΜ, καθότι συνέβαλαν καθοριστικά στην αποφυλάκιση πολλών αγωνιστών, στην αποτροπή μπλόκων και συλλήψεων, στην κατάληψη των αστυνομικών τμημάτων τον Δεκέμβρη του 1944 από τον ΕΛΑΣ. Αλλά ιδιαίτερα αξίζει να σημειωθεί η αποφασιστικότητα του διοικητή του αστυνομικού τμήματος της Καισαριανής να μην υπακούσει στις εντολές του Πλυντζανόπουλου (διοικητή των ανδρών των Ταγμάτων Ασφαλείας) να βάλει φωτιά στην Καισαριανή καίγοντας τις συνοικίες στη μεγάλη μάχη της 15-16 Ιούνη του 1944 λέγοντας χαρακτηριστικά: «Αυτό δεν θα το κάνετε. Πρώτα θα περάσετε από τα πτώματα μας και μετά θα βάλετε φωτιά».⁵⁷ Στις ανατολικές συνοικίες στην Κατοχή, όπως και σε όλη την Αθήνα, οι συμφορές ήταν αμέτρητες: πείνα, κρύο, στερήσεις, κατάργηση ελευθεριών, μπλόκα, μαζικές εκτελέσεις, προσπάθειες πυρπολισμού των φτωχικών σπιτιών των κατοίκων. Ειδικά ο προσφυγικός κόσμος στην Αθήνα δοκιμάστηκε πολύ πιο βαριά στην κατοχή καθώς στις υπάρχουσες κακουχίες δεκαετιών προστέθηκαν νέες. Επιπροσθέτως, οι πρόσφυγες δεν είχαν τα περιθώρια ούτε να εγκαταλείψουν τον τόπο διαμονής τους και να κατευθυνθούν στην επαρχία για να επιζήσουν, ούτε τη δυνατότητα να πωλήσουν κάτι από την περιουσία τους γιατί απλά δεν διέθεταν περιουσία.⁵⁸

Σε αυτό τον κυκεώνα προβλημάτων οι οργανώσεις του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) (Εθνική Αλληλεγγύη, Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο- ΕΕΑΜ, Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων -ΕΠΟΝ, Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός -ΕΛΑΣ) απαντούν με το συνδυασμό και συντονισμό του καθημερινού μαζικού και του ένοπλου αγώνα.

Η πολύπλευρη δράση των κατοίκων της Καισαριανής και των ανατολικών συνοικιών κατά των Γερμανών και των ντόπιων συνεργατών τους είναι λίγο πολύ καταγεγραμμένες: μάχες για την επιβίωση, 49 μάχες με τους Γερμανούς και τους ταγματασφαλίτες, συνεχείς αψιμαχίες, αλλά και ισχυρή δύναμη κρούσης κατά του αγγλικού ιμπεριαλισμού και του ελληνικού αστικού κόσμου μετά την απελευθέρωση όταν κρινόταν η πάλη για την εξουσία.⁵⁹Αξίζει να σημειωθεί πως σε συνθήκες τρομοκρατίας και βαριάς παρανομίας των αντιστασιακών οργανώσεων η Αθήνα καταγράφεται στις εξαιρέσεις των ευρωπαϊκών πόλεων με δράση ένοπλου αντάρτικου στρατού.

Το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ (ο ΕΛΑΣ) στις ανατολικές συνοικίες υπαγόταν στην I Ταξιαρχία του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ. Το 2^ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ της Αθήνας αποτελούνταν από τρία τάγματα και ένα πρότυπο τάγμα με έδρα την Καισαριανή που σχηματίστηκε την παραμονή της απελευθέρωσης, τον Σεπτέμβρη του 1944 από επιλεγμένους μαχητές.⁶⁰ Σχεδόν όλα τα μέλη της διοίκησης του ΕΛΑΣ και ειδικά οι καπεταναίοι ήταν οργανωμένα στο ΚΚΕ.

Στα πρώτα χρόνια η δράση του ΕΛΑΣ Αθήνας περιορίζεται στην περιφρούρηση των διαδηλώσεων. Από το 1944 η Αθήνα αποτέλεσε το βασικό μέτωπο των επιχειρήσεων και γεγονότων. Οι σπουδαιότερες πολεμικές ενέργειες καταγράφηκαν στις προσφυγικές Ανατολικές Συνοικίες και οι βασικότερες μάχες που δόθηκαν ήταν: Στις πέντε Απριλίου 1944 όταν επί τρεις μέρες ο ΕΛΑΣ απέκρουε τις επιθέσεις γερμανοτσολιάδων στις συνοικίες Καισαριανή, Ζωγράφου, Κουπόνια, Νέα Ελβετία και Γούβα. Την είκοσι μία (21) Απριλίου 1944 στην Καισαριανή ενάντια στη συνδυασμένη επίθεση 1.000 γερμανοτσολιάδων, χαφιέδων της Ειδικής Ασφάλειας και ανδρών της Γκεστάπο. Τον Μάρτιο του 1944 στην Ανάληψη του Βύρωνα. Στις 28 Απριλίου 1944 η μάχη της Γούβας- Υμηττού (Κάστρο του Υμηττού). Η μεγάλη μάχη της Καισαριανής στα μέσα Ιουνίου 1944 (15-16 Ιουνίου 1944).

Ειδικά για την μάχη της Καισαριανής της 15^ης και 16^ης Ιούνη 1944 με την απόκρουση της ισχυρής επίθεσης των Γερμανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας από το 2^ο Σύνταγμα είναι γνωστή η στιχομυθία –διαταγή του κατοχικού πρωθυπουργού Ιωάννη Ράλλη με τον διοικητή των Ταγμάτων, Πλυντζανόπουλο. Όταν ο Πλυντζανόπουλος μη μπορώντας να την καταλάβει τηλεφώνησε στον Ράλλη λέγοντας «Αν θέλεις να ξεκαθαρίσω την Καισαριανή … Δώσε μου άδεια να της βάλω φωτιά» με τον κατοχικό πρωθυπουργό Ράλλη να απαντάει: « κάνε ό,τι θέλεις» .⁶¹

Η διαταγή-έγκλημα δεν πραγματοποιήθηκε από την αντίδραση του λαού της Καισαριανής, την άρνηση του διοικητή του Αστυνομικού τμήματος να την εκτελέσει, αλλά και την απροθυμία των ίδιων των στρατιωτών των γερμανοτσολιάδων. ⁶²

Μερικά παραστατικά παραδείγματα και στιγμές αντίστασης στην Καισαριανή και στις ανατολικές συνοικίες θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τους πολύπλευρους τρόπους δράσης των οργανώσεων του ΕΑΜ και την αυτοθυσία των κατοίκων σε αυτόν τον τιτάνιο αγώνα.

Στους συνοικισμούς της περιοχής κάθε Κυριακή συνεργεία της Εθνικής Αλληλεγγύης (ΕΑ) γύριζαν στα σπίτια των κατοίκων για τον έρανο. Σε μία από αυτές τις Κυριακάτικες εξορμήσεις επικεφαλής του συνεργείου ήταν ο Τάκης Περτσεμλής, στέλεχος των οργανώσεων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ των Ανατολικών συνοικιών. Το συνεργείο χτύπησε την πόρτα ενός σπιτιού στο συνοικισμό του Υμηττού περιμένοντας το νοικοκύρη να φέρει κατιτί για «το πιάτο του παιδιού». Ο δωσίλογος νοικοκύρης του σπιτιού αντί για τον έρανο τον πυροβόλησε εξ’ επαφής τραυματίζοντας θανάσιμα τον Περτσεμλή.⁶³

Στην Καισαριανή, ιδιαίτερα το καλοκαίρι οι γυναίκες κάθονταν έξω από τις παράγκες και συζητούσαν μέχρι αργά. Αυτή η συνήθεια στεκόταν εμπόδιο στη λήψη συνωμοτικών μέτρων των παράνομων οργανώσεων του ΕΑΜ και στην πραγματοποίηση των συνελεύσεων. Οι παραμικρές κινήσεις γίνονταν άμεσα αντιληπτές. Ωστόσο δεν είχε γίνει καμία προδοσία.⁶⁴

Την ημέρα της εκτέλεσης των 200 κομμουνιστών στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής την 1^η του Μάη 1944 το ομαδικό κλάμα του λαού για τους ήρωές τους συνοδευόταν με μουγκρητό μίσους και κατάρες ενάντια στους δολοφόνους και τους προδότες. Η αιμάτινη γραμμή στην άσφαλτο, που άφησαν τα φορτηγά με τους στοιβαγμένους εκτελεσμένους είχε γίνει ολόκληρη την ημέρα λαϊκό προσκύνημα. Αντί να φοβίσουν και να λυγίσουν το λαό, τον πεισμάτωσαν ακόμη πιο πολύ. ⁶⁵

Αξίζει εδώ να αναφερθούμε σε μία γυναίκα, την Σόνια Ξανθοπούλου γιατί ενώ η προσφορά της ήταν ανεκτίμητη δεν έχει μνημονευτεί σε κανένα κείμενο. Η Σόνια δεν ήταν προσφυγάκι. Η καταγωγή της ήταν από την Ήπειρο. Ζούσε όμως στην Χαραυγή του Υμηττού και συναναστρεφόταν με πρόσφυγες. Γυναίκα ιδιαίτερα όμορφη και μορφωμένη. Γνώριζε άπταιστα γερμανικά και κατάφερε να εισχωρήσει σε κύκλους Γερμανών αξιωματικών παρέχοντας χρησιμότατες πληροφορίες στην οργάνωση. Μέλη της συνοικιακής οργάνωσης παρακολουθώντας τα δικά της πάρε- δώσε με τους Γερμανούς και μην γνωρίζοντας την δράση της την συνέλαβαν και την παρέδωσαν στην διοίκηση του ΕΛΑΣ (Γ. Κολλημένο). Μετά την αποκάλυψη η Σόνια αναγκάστηκε να σταματήσει και να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε το Σεπτέμβρη του 1944 σε μάχη με τους Γερμανούς στην περιοχή του αεροδρομίου στο Χασάνι.⁶⁶

Από τα τέσσερα πιο γνωστά στελέχη του ΚΚΕ και του ΕΛΑΣ στις Ανατολικές συνοικίες ήταν ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος (Βάγγος Καμπούρης), ο Βαγγέλης Μαρτάκης (Μαύρος ή Αράπης), ο Γιώργος Κολλημένος και ο Κώστας Μακαρώνας. Οι πρώτοι τρεις φοιτητές, ενώ ο Κώστας Μακαρώνας ήταν διανοούμενος. Όλοι τους και Μικρασιάτες πρόσφυγες.

Η ζωή τους, η δράση τους, ο θάνατός τους περικλείουν την πορεία των προσφύγων στην αντίσταση, αλλά και τα δραματικά δρώμενα μετά την απελευθέρωση, τη μοίρα των προδρόμων-πρωτεργατών του απελευθερωτικού αγώνα.

Ο Βαγγέλης Μαρτάκης σκοτώθηκε το καλοκαίρι του 1944 σε μάχη ενάντια σε ταγματασφαλίτες. Ο Κώστας Μακαρώνας δολοφονήθηκε στην Καισαριανή το 1946, ένα χρόνο μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος κατατάχθηκε στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ). Το 1948 σε μάχη με τον Εθνικό στρατό στο Βίτσι τραυματίστηκε και ενώ μεταφερόταν στο νοσοκομείο, σκοτώθηκε από αεροπορική επίθεση. Ο Γιώργος Κολλημένος το 1945 διέφυγε με εντολή του ΚΚΕ στο στρατόπεδο του Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Επέστρεψε στην Αθήνα πρωτοστατώντας στην οργάνωση της στενής αυτοάμυνας. Συνελήφθη από την Ασφάλεια και καταδικάστηκε σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο. Εκτελέστηκε στο Γουδί το 1949.

Από τον Αύγουστο του 1944 ο Κόκκινος Στρατός της ΕΣΣΔ εξαπολύει γενική επίθεση στα Βαλκάνια. Η φασιστική Γερμανία πιεζόμενη από την επίθεση και κινδυνεύοντας  να  παγιδευτεί  στην  Ελλάδα  επιτάχυνε  την  αποχώρηση  των στρατευμάτων της. Ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ συντασσόμενοι με το σύνθημα της ΚΕ του ΚΚΕ «Όλοι επί ποδός πολέμου» κατάφεραν αποφασιστικά χτυπήματα ενάντια στα γερμανοφασιστικά στρατεύματα και τα Σώματα Ασφαλείας. Τώρα κι οι δύο ταξιαρχίες του ΕΛΑΣ της Αθήνας ελέγχουν όλες τις συνοικίες του λεκανοπέδιου της Αττικής. ⁶⁷ Η Καισαριανή στα μέσα Αυγούστου 1944 είναι ελεύθερη. Οι άνθρωποι κυκλοφορούν ελεύθερα μέρα-νύχτα και πανηγυρίζουν, αλλά παράλληλα μάχονται.

Στις 16-17 Οκτώβρη 1944 γίνεται παρέλαση στη λεωφόρο Καισαριανής για την υποδοχή του στρατιωτικού διοικητή του ΕΛΑΣ, Στέφανου Σαράφη. ⁶⁸

Ωστόσο η ελευθερία αποδείχθηκε μία λέξη δίχως νόημα. Το πανηγυρικό κλίμα της απελευθέρωσης διαδέχθηκε η άνιση μάχη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ απέναντι στον βρετανικό ιμπεριαλισμό και την ελληνική αστική τάξη, που δεν δίστασε ν’ αξιοποιήσει δωσίλογους και ταγματασφαλίτες προκειμένου να διαφυλάξει την εξουσία της. Ακολούθησαν οι μάχες του Δεκέμβρη και στη συνέχεια ένα αχαλίνωτο κύμα διώξεων, βασανισμών κατά των πρωταγωνιστών της αντιφασιστικής πάλης.

Αντί επιλόγου

Την Καισαριανή την ονόμασαν «Στάλινγκραντ», «Προπύργιο της Αντίστασης», «Θυσιαστήριο της λευτεριάς». Ο συμβολισμός αυτός εντάχθηκε αυτονόητα και αβίαστα στην εθνική συνείδηση των Ελλήνων αμέσως μετά την κατοχή και όχι τυχαία.

Η Καισαριανή ήταν τόπος θυσίας Ελλήνων αντιστασιακών. Οι εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής ξεκίνησαν το 1942 και συνεχίστηκαν σχεδόν έως τις ημέρες της απελευθέρωσης. Στον ιερό αυτό τόπο κατά το διάστημα της Κατοχής εκτελέστηκαν 665 αγωνιστές. Ανάμεσά τους είκοσι αντιφασίστες Ιταλοί και πέντε Γερμανοί. Η θυσία των 200 κομμουνιστών την 1η του Μάη 1944, την πιο λαμπρή μέρα των εργαζομένων στην παγκόσμια ιστορία, πολλαπλασίασε τον συμβολισμό αυτής της ημέρας, πρόσθεσε νέο συμβολισμό κατά του φασισμού.

Δεκάδες μάχες στην πλειονότητα νικηφόρες δόθηκαν από τον ΕΛΑΣ της περιοχής κατά των κατακτητών και των ταγματασφαλιτών. Ο εχθρός πολλάκις προσπάθησε να την σβήσει από τον χάρτη, αλλά σταμάτησε μπροστά στην μαζική αντίδραση των κατοίκων.

Προφανώς όμως δεν ήταν μόνο οι Ανατολικές συνοικίες της Αθήνας και η Καισαριανή που είχαν αυτά τα χαρακτηριστικά στον απελευθερωτικό αγώνα κατά της φασιστικής εισβολής. Όλη η Ελλάδα ήταν ένας απέραντος τόπος εκτελέσεων και θυσιών των Ελλήνων αντιστασιακών και των απλών πολιτών. Σε όλη την ελληνική επικράτεια ο ΕΛΑΣ έδωσε σφοδρότατες μάχες με τους φασίστες εισβολείς και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Εκατοντάδες χωριά και κωμοπόλεις πυρπολήθηκαν από τον εχθρό ώστε να καμφθεί η αντίσταση των κατοίκων.

Η περίπτωση, όμως, της Καισαριανής ξεχωρίζει γιατί κατάφερε να εκμηδενίσει τις πλαστές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς, να συνταχθεί μαζικά (σχεδόν καθολικά) στον Απελευθερωτικό αγώνα κατά του ΄Άξονα. Η στήριξη της Μ. Βρετανίας στην εγχώρια αστική τάξη κατά του ηρωικού «εχθρού λαού» έδρασε καταλυτικά για τη συνειδητοποίηση των πραγματικών ταξικών διαχωριστικών γραμμών. Οι μάχες των 33 ημερών που ακολούθησαν τον Δεκέμβρη του 1944 ανάμεσα στην αστική τάξη και τους συνεργάτες τους και τους απλούς κατοίκους των Ανατολικών συνοικιών το αποδεικνύουν.

Θα τελειώσω με ένα χρονογράφημα του Ριζοσπάστη στις 2 Νοέμβρη του 1945 με τον τίτλο «Σεβασμό στην Καισαριανή» ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση.⁶⁹

«Η Καισαριανή άπαρτο Κάστρο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα για τις μεγάλες θυσίες που έχει δώσει σε αίμα έπρεπε να είταν το αντικείμενο μεγαλύτερου σεβασμού από το κράτος. Έπρεπε κάθε κρατικός λειτουργός και κάθε κρατικό όργανο που θα πατούσε στα άγια χώματα της Καισαριανής και το Θυσιαστήριο της Λευτεριάς ν’ αποκαλύπτεται με ευλάβεια. Όμως στο μεταδεκεμβριανό κράτος τα όργανα συμπεριφέρονται στην αδούλωτη Καισαριανή, όπως επί Γερμανών. Ο Αθηναϊκός λαός απόλυτα αλληλέγγυος με τους ηρωικούς Καισαριανιώτες ζητάει: Ελευθερία στην Καισαριανή. Σεβασμό στη Καισαριανή. Μακρυά οι βέβηλοι και τρομοκράτες από την Καισαριανή».

¹ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η υγειονομική υπηρεσία του στρατού κατά την Μικρασιατικήν εκστρατείαν, 1919 – 1922, Αθήνα, 1968 (1990),όπως παρατίθεται στο Συλλογικό, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 15ος, εκδόσεις «Δομή», Αθήνα, χ.χ., σελ. 235 και Σκολαρίκος Κώστας –Τζιάρας Κώστας, «Στοιχεία αποσταθεροποίησης της αστικής εξουσίας κατά την ήττα της μικρασιατικής εκστρατείας», στο Συλλογικό, 1922. Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή, επιμέλεια Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2022.

²Σύμφωνα με την Απογραφή του 1928, οι πρόσφυγες ήταν 1.221.849. Σε αυτόν τον αριθμό δεν συμπεριλαμβάνονται: Όσοι πέθαναν από φυσικά αίτια ή από τις κακουχίες τα πρώτα χρόνια της αποκατάστασης των προσφύγων, όσοι ήρθαν στην Ελλάδα και μετανάστευσαν στη συνέχεια. Βλ. Πάλλης Αλέξανδρος Α., «Φυλετικές μεταναστεύσεις στα Βαλκάνια και διωγμοί του ελληνισμού (1912 – 1924)», στο Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμος 1ος, 1977, σελ. 78 – 79, Γκίκας Αναστάσης, Ρήξη και Ενσωμάτωση, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2010, σελ. 269 – 274 και Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918-1939, τόμος Α2, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2018, σελ. 179.

³«Ο ‘’Ριζοσπάστης’’ ανάμεσα στους συνοικισμούς. Ο συνοικισμός Καισαριανής τόπος μαρτυρίου για τη φτωχολογιά», Ο Νέος Ριζοσπάστης, περίοδος Α’, χρόνος Β’, αριθ. φύλλου 613, Κυριακή 21 Μάη 1933, σελ. 3 και Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918-1939, ό. π, σελ. 179.

⁴Μεγάλο τμήμα της περιοχής της Καισαριανής χρησιμοποιούνταν από το στρατό, υπήρχαν αποθήκες υλικού πολέμου, φαρμακαποθήκες, αλλά και οι στάβλοι για τα άλογα της ανακτορικής φρουράς, το νοσοκομείο Συγγρού, το Σκοπευτήριο.

⁵Γκίκα Αναστάση- Δουνιά Στρατή, «Οι συνθήκες ζωής και εργασία των προσφύγων κατά τη λεγόμενη «Αποκατάσταση». Τα πρώτα τους βήματα στους ταξικούς αγώνες», στο Συλλογικό,1922. Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή, ό.π., σελ. 273.

⁶ ή Βρύουλα (αρχαίες Κλαζομενές)

⁷https://kaisariani.gr/o-topos-mas/istoria/oi-mikrasiates-prosfyges/

⁸Σήμερα η πραγματική κατοικήσιμη έκτασή της είναι 780 περίπου στέμματα.

⁹Η Καισαριανή εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης τον Ιούλιο του 1923 και κατείχε έκταση 231 στρεμμάτων.

¹⁰Κοτζαμάνης Β. «Αθήνα, 1848-1995: η δημογραφική ανάλυση μιας μητρόπολης», στην Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τόμος 92, Αθήνα 1997, σελ.3–30. https://doi.org/10.12681/grsr.703file:///C:/Users/

¹¹Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Α2, ό.π., σελ. 227.

¹²Το νομοσχέδιο «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Το μέγεθος της καταστολής και των διώξεων, μετά την εφαρμογή του «Ιδιώνυμου», ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Από τον Ιούλη του 1929, όταν και ξεκίνησε η εφαρμογή του «Ιδιώνυμου», και μέχρι τον Μάρτη του 1933 δολοφονήθηκαν 27, έγιναν 13.050 συλλήψεις και καταδικάστηκαν 2.400 άτομα σε 2.054 χρόνια φυλάκισης και 884 χρόνια εξορίας συνολικά. Στάλθηκαν 120 φαντάροι στο Καλπάκι, ενώ καταγράφηκαν 1.479 ξυλοδαρμοί. Βλ. Ριζοσπάστης, Σάββατο 23 Φλεβάρη 2019 – Κυριακή 24 Φλεβάρη 2019.

¹³Αρδάμης Γιάννης, « Μέσα στα θύματα των ιμπεριαλιστικών πολέμων ο προσφυγικός συνοικισμός της Καισαριανής», Ριζοσπάστης, Δευτέρα 25 Μαΐου 1925, σελ. 3.

¹⁴«Ο Ριζοσπάστης στους συνοικισμούς. Καισαριανή. Ο συνοικισμός χωρίς δρόμους, χωρίς νερό και φωτισμό», Ο Νέος Ριζοσπάστης, περίοδος Α’, χρόνος Β’, αριθ. φύλλου 614, Δευτέρα 22 Μάη 1933, σελ. 1-2.

¹⁵Ό.π., σελ. 1-2.

¹⁶«Οι πρόσφυγες της Καισαριανής κατέλαβαν ξανά το παληό σχολείο. Η χτεσινή επίθεση της αστυνομίας», Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 412, Δευτέρα 15 Ιούλη 1935, σελ. 4.

¹⁷«Συνεχίστε, Εντείνετε την πάλη κατά της ανεργίας. Ανάμεσα στους ανέργους του Κοπανά», Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 6827, Σάββατο 28 Φεβρουαρίου 1931, σελ. 1.

¹⁸«Η φτωχολογιά της Καισαριανής στον αγώνα για καλύτερες συνθήκες ζωής», Ο Νέος Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 820, Κυριακή 17 Δεκέμβρη 1933, σελ. 1-2.

¹⁹Η ΕΑΠ απαλλοτρίωνε μεγάλες εκτάσεις προσφέροντάς τες σχεδόν δωρεάν σε εργοστασιάρχες (1 δρχ. το τ.μ.), για εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας, εριουργίας και ταπητουργίας. Κάπως έτσι διατέθηκαν από δύο στην Καισαριανή και τον Υμηττό κι από ένα στον Βύρωνα.

²⁰Βλ. Γκίκας Αναστάσης, «Οι θρίαμβοι της αστικής τάξης, οι καταστροφές του εργαζόμενου λαού. Pop History για την προώθηση της αστικής προπαγάνδας», Ριζοσπάστης, Σάββατο 22 Γενάρη 2022 – Κυριακή 23 Γενάρη 2022, σελ. 26 και Γκίκα Αναστάση- Δουνιά Στρατή, «Οι συνθήκες ζωής και εργασίας των προσφύγων κατά τη λεγόμενη «Αποκατάσταση». Τα πρώτα τους βήματα στους ταξικούς αγώνες», στο Συλλογικό, 1922. Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή, ό.π., σελ. 260.

²¹«Ο αγώνας για τη ζωή. Η προσφυγική αθλιότητα», Ριζοσπάστης, Δευτέρα 10 Νοεμβρίου 1924, Αθήναι,, σελ. 1.

²²«Από τη ζωή των οικοδόμων. Στα νταμάρια του Κοπανά. Εκεί που σακατεύονται οι εργάτες»,

Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 589, Σάββατον 29 Φεβρουαρίου 1936, σελ. 4.

²³Ό. π.,σελ. 4.

²⁴Το 1908 οι εταιρείες «Ελληνικόν Πυριτιδοποιείον Α.Ε.» και οι «Αδελφοί Μαλτσινιώτη» συγχωνεύθηκαν σχηματίζοντας την εταιρεία Εταιρία (Ελληνικού) Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου, με τα αρχικά ΕΕΠΚ ή ΕΠΚ. Το 1934 η εταιρεία πέρασε στον Πρόδρομο Μποδοσάκη-Αθανασιάδη. Ωστόσο το συγκρότημα του Υμηττού παρέμενε γνωστό ως «Μαλτσινιώτης».

²⁵Μανουσάκης Βασίλειος Γ., Οικονομία και πολιτική στην Ελλάδα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1940- 1944), Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 543- 544.

²⁶Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 662, Σάββατο 23 Μαΐου 1936, σελ. 4.

²⁷Ό. π., σελ. 4.

²⁸«Λυώνουν και σακατεύονται οι σκλάβοι του Πυριτιδοποιείου Μαλτσινιώτη», Ριζοσπάστης, Δευτέρα 12 του Μάρτη 1934, σελ. 3.

²⁹Ό. π.

³⁰Ό. π.

³¹«Εκεί που ο Μεσσίας ετοιμάζει σφαίρες για τον νέο πόλεμο. Η κατάστασις των εργατών στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη. Καμπάνια εργάτη ανταποκριτή μας», Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 62228, Παρασκευή 26 Ιουλίου 1929, σελ. 1.

³²Ήταν η πιο φτωχιά συνοικία. Ήταν τα ταπητουργεία του Τσολάκη και βλέπεις κοριτσάκια οκτώ και δέκα χρονών δούλευαν στα ταπητουργεία και γίνουσαν και φυματικά. Η Σωτηρία ήταν γεμάτο. Ήταν η πιο προλεταριακή συνοικία, δουλεύανε στις οικοδομές παιδάκια. Να φανταστείς ότι εγώ πέντε χρονών και άλλα παιδάκια σαν εμάς, στου Καπερνάρου φτιάχναν τα κουτιά για τα τσιγάρα, μας βάζαν τα χαράζαν και τα τσακίζαμε έτσι και το παίρνανε άλλοι βάζανε κορδέλες, κάνανε κουτιά. Στη Φιλολάου στο Παγκράτι μας είχανε κάτι πάγκους και παίρναμε 1 και 20 την ημέρα, το ’22, ’23, ’24.

Βλ. «Αφήγηση Σπύρος Μήλας Α058 Α», στο Χαραλαμπίδης Μενέλαος, Η Καισαριανή στον Πόλεμο. Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης, Μεταπτυχιακή εργασία, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Αθήνα 2004, σελ. 31. ³³Να σημειωθεί πως το μεγαλύτερο εργοστάσιο ταπητουργίας στην περιοχή ήταν του Χαραλαμπίδη (ΕΛΒΥΠ )

³⁴«Απήργησαν χθες και οι φορτοεκφορτωτές. Οι αρχές επυροβόλησαν κατά των απεργών. Οι ανθρακεργάτες τέθηκαν αλληλέγγγυοι», Ριζοσπάστης, Πέμπτη 13 Ιουνίου 1929, σελ. 1.

³⁵«Απέτυχε πλήρως η χθεσινή απόπειρα των κομμουνιστών», Σκριπ, αριθ. φύλλου 10013, Σάββατον 1 Μαρτίου 1930, σελ. 1.

³⁶Μεταλλεργάτες. Ιστορία και Αγώνες. Η συμβολή του ΚΚΕ στην περιοχή της Αττικής, Τομεακή Οργάνωση Βιομηχανίας της ΚΟΑ του ΚΚΕ, Αθήνα, Σεπτέμβρης 2017, σελ. 63.

³⁷Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 424 (7857), Σάββατο 27 Ιούλη 1935, σελ.4.

³⁸ Νικολακόπουλος Ηλίας, «Η εκλογική επιρροή της κομμουνιστικής Αριστεράς, 1936-1951- Συνέχειες και ασυνέχειες», στο Χάγκεν Φλάισερ (επιμέλεια), Η Ελλάδα‘36-’49. Από τη δικτατορία στον εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Τρίτη έκδοση, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ. 229.

³⁹«Ένας μήνας άμιλλας του Ριζοσπάστη», Ο Νέος Ριζοσπάστης, περίοδος Α’, χρόνος Γ’, αριθ. φύλλου 743, Κυριακή 1 Οχτώβρη 1933, σελ. 2

⁴⁰«Η αστυνομία διέλυσε με τη βία την σύσκεψη του Δημοκρατικού Συνασπισμού Καισαριανής»,

Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 431, Σάββατο 3 Αυγούστου 1935, σελ 4.

⁴¹« Η χτεσινή απαίσια δολοφονία. Ένας κομμουνιστής ηγέτης βρέθηκε σφαγμένος χτες την νύχτα σ’ ένα δρόμο της Καισαριανής», Ριζοσπάστης, Τετάρτη 15 Απριλίου 1936, σελ. 6 και «Τρεις χιλιάδες πήραν μέρος στη δολοφονία του σ. Μαγνήσαλη», Ριζοσπάστης, αριθ. φύλλου 635, Πέμπτη 16 Απρίλη 1936, σελ. 1 και 3.

⁴²Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες- μάρτυρες λαϊκών- απελευθερωτικών αγώνων, τόμος 2, Έκδοση της Κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, Αθήνα 1994, σελ. 232.

⁴³Πρόσωπα της Εθνικής Αντίστασης στην Καισαριανή, Αρχείο Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης και Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ) Καισαριανής, σελ. 2-3. Ο Κώστας Μακαρώνας ήταν στέλεχος του ΕΛΑΣ την περίοδο της Κατοχής.

⁴⁴ Μαρτυρίες. Αρχείο ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ Καισαριανής.

⁴⁵Τζόκας Σπύρος, Κάποτε… στην Καισαριανή. Ματιές στην ιστορική διαδρομή μιας προσφυγικής συνοικίας από τη γέννησή της ως την δεκαετία του ’80, Θεμέλιο, Αθήνα 2022, σελ. 189.

⁴⁶Παρόντες στην ολομέλεια ήταν οι Πέτρος Ρούσος, Χρύσα Χατζηβασιλείου, Παντελής Καραγκίτσης – Σίμος, Ανδρέας Τσίπας, τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ εκλεγμένοι από το 6^ο Συνέδριο και οι Κώστας Λαζαρίδης και Ανδρέας Τζήμας, που προσλήφθηκαν από την Ολομέλεια της ΚΕ.

⁴⁷Τζόκας Σπύρος, ό.π.,σελ. 187-188.

⁴⁸Ενδεικτικό παράδειγμα είναι ο κατοχικός πρόεδρος της κοινότητας Υμηττού Κορρές Κωνσταντίνος του Γεωργίου. Ο Κορρές, σύμφωνα με την κατάσταση που έδωσε στην δημοσιότητα ο Αρχηγός της οργάνωσης Χ, Γ. Γρίβας, υπήρξε μέλος της οργάνωσης Χ από τον Νοέμβρη 1941 έως τον Δεκέμβρη 1944. Στις μνήμες των αντιστασιακών ο Κορρές και ο υπαστυνόμος του ΚΓ τμήματος της Αστυνομίας Ανδρι(α)νόπουλος αναφέρεται ως «μεγάλο σκυλί των Μπουραντάδων και συνεργατών των Γερμανών». Ειδικά ο Ανδρι(α)νόπουλος χρησιμοποιήθηκε από τον Σπηλιωτόπουλο ως κύριος «κουβαλητής» στον εξοπλισμό της Χ κατά των αγωνιστών της αντίστασης τον Δεκέμβρη του 1944.

Μαρτυρίες. Αρχείο ΠΕΑΕΑ- ΔΣΕ Υμηττού. Επίσης, Βλ. Ριζοσπάστης, Πέμπτη 21 Ιούνη 1945.

⁴⁹«Η 6^η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ», στο Επίσημα Κείμενα, τόμος Πέμπτος 1940- 1945, «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1981, σελ. 35-40.

Επίσης, Ρούσου Πέτρου, Η Μεγάλη Τετραετία, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1966, σελ. 164 και Ρούσου Πέτρου, Η Μεγάλη Πενταετία, τόμος Α΄, Αθήνα 1978, σελ. 101.

⁵⁰Δενδρινού Κλεόβουλου Α (Κλεομένη), Κατοχή- Απελευθέρωση 1941-1950, Αθήνα 1984, σελ. 3.

⁵¹Μανουσάκης Βασίλειος Γ., ό.π.,σελ. 574.

52 Ως υπεύθυνος για την διοίκηση της εταιρείας Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου (ΕΕΠΚ)ορίστηκε αμέσως από τις κατοχικές αρχές ο Walter Deter, Γερμανός πρώην συνεργάτης του Μποδοσάκη και καλός γνώστης της επιχείρησης, ο οποίος είχε επιστρέψει ως Γερμανός αξιωματικός και είχε χριστεί «Πληρεξούσιος Επίτροπος και Ανώτατος Επόπτης της Πολεμικής Βιομηχανίας».

Βλ. Μανουσάκης Βασίλειος Γ., ό.π,.

⁵³Αρχείο παραρτήματος ΠΕΑΕΑ- ΔΣΕ Υμηττού.

⁵⁴Κωδικός Τεκμηρίου 004.04.035.00025. Ψηφιακό Αποθετήριο. Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), htpps:// www.askiweb.eu.

⁵⁵Η συμμετοχή των Γερμανών αντιφασιστών στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη προκύπτει από μαρτυρίες που φυλάσσονται στο παράρτημα της ΠΕΑΕΑ- ΔΣΕ Υμηττού.

⁵⁶Η μισή Καισαριανή δούλευε στο Τατόι……. Το πρωί είχε τραμ απ’ το Παγκράτι, στρατιωτικό. Έπαιρνε μονάχα εμάς για να μας πάει στο σταθμό Λαρίσης και απ’ το σταθμό Λαρίσης να πάρουμε το τραίνο να πάμε στο Τατόι. Δούλευε η μισή Καισαριανή, γέμιζε ένα τραμ και δεν έφτανε. Βλ. «Αφήγηση Στέλιος Διαμαντόπουλος Β127 Α», στο Χαραλαμπίδης Μενέλαος, ό.π.,, σελ. 49.

«Κάποιες επισκευαστικές εργασίες( αεροσκαφών) μικρότερης κλίμακας πιθανόν να γίνονταν κατά διαστήματα και σε άλλες ελληνικές επιχειρήσεις της Αττικής. Σύμφωνα για παράδειγμα με έναν πρώην εργαζόμενο της «Θέρμιδας», κάποιοι κινητήρες (Junkers σύμφωνα με τη μαρτυρία) στέλνονταν από το Frontreparaturbetrieb του Τατοΐου στο επιταγμένο εργοστάσιο της εταιρείας, το οποίο στην ειρηνική περίοδο ασχολούνταν κυρίως με κατασκευή θερμαντικών σωμάτων, σωληνώσεων κλπ. Στο εργοστάσιο υπήρχε μάλιστα και ειδικό κλιμάκιο Γερμανών τεχνικών».

Βλ. Μανουσάκης Βασίλειος Γ.,ό.π., σελ. 649.

⁵⁷Μπαρτζιώτα Βασίλη Γ., Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα. Μερικοί βασικοί σταθμοί στην ιστορία της ΚΟΑ του ΚΚΕ, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1984, σελ. 227.

⁵⁸ Γενικά για την πείνα στην Κατοχή βλέπε: Τζαβάρα Γεωργία Ι., ‘’Κοινωνική γεωγραφία της πείνας στην Ελλάδα της Κατοχής (1941-1944)’’. Η Δημογραφική συμπεριφορά του ελληνικού πληθυσμού & τα θύματα της πείνας. Διδακτορική Διατριβή, ΤΟΜΟΣ Α’ , Συνθήκες διαβίωσης. ΤΟΜΟΣ Β’. Η Δημογραφική αποτύπωση της πείνας στην Ελλάδα της Κατοχής, Πάντειον Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Αθήνα 2017.

⁵⁹Τόλια Φιλομένη Π., Πολιτικός Επίτροπος- Πολιτικός Καθοδηγητής. Ο θεσμός του Πολιτικού Επιτρόπου στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας(ΔΣΕ), Διδακτορική Διατριβή, Τόμος Α’, Πάντειον Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών, Σχολή Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Αθήνα 2019, σελ. 74.

⁶⁰Στο 2^ο Σύνταγμα ΕΛΑΣ Αθήνας ανήκαν οι συνοικίες: Ζωγράφου – Κουπόνια – Καισαριανή – Νέα Ελβετία – Βύρωνας – Παγκράτι – Μετς – Γούβα – Υμηττός – Δάφνη – Δουργούτι – Νέος Κόσμος – Μπραχάμι – Ηλιούπολη.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Στρατιωτικός διοικητής (κατά διαστήματα): Κιλισμανής Γιάννης (Γύλος)- Ταγ/ρχης Πυροβολικού Βενετσανόπουλος Βασίλης (από Δεκέμβριο 1944) – Λοχαγός Πεζικού

Α’ Καπετάνιος(κατά διαστήματα): Τσιρίκος Κώστας (Θεμιστοκλής), Αργυροηλιόπουλος Θεόδωρος (Αντώνης–Λάμπρος)

Β’ Καπετάνιος (κατά διαστήματα): Πλούμπης Τάσος, Μακρής Ορέστης (Γιάννης),Τσιφογιαννέας Τάκης (Πέτρος), Ρασιάς Τάσος

Γ’ Καπετάνιος.: Παπαïωάννου Πάνος

Υπασπιστής: Νικήτας.- Εφεδρος Ανθ/γός

Επιτελείο (κατά διαστήματα): Μακαρώνας Κώστας, Μπούρμπος Σωτήρης, Σιδέρης Γιώργος Φούφας Βαγγέλης, Γιαμπάδης Αύγουστος, Πουλάς

Σωτηράκος Χριστόφορος(Λάμπης)- Εθνικής Πολιτοφυλακής

⁶¹Μπαρτζιώτα Βασίλη Γ., ό.π.,σελ. 227.

⁶²Ό. π.

⁶³Αρχεία ΠΕΑΕΑ- ΔΣΕ Υμηττού και Βύρωνα και Δενδρινού Κλεόβουλου Α (Κλεομένη), ό.π.,σελ. 4.

«Τότε, η Λαϊκή Επιτροπή, τιμώντας τη θυσία του νεαρού ΕΠΟΝίτη ΤΑΚΗ ΠΕΡΤΣΕΜΛΗ, έδωσε το όνομά του στην πλατεία της Νέας Ελβετίας, που ονομαζόταν έτσι μέχρι και το Δεκέμβρη 1944.».

⁶⁴Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 428, Φάκελος 26/3/12, Έκθεση του Αλέκου Κωστάκη για το χρονικό του αγώνα, σελ.2, ΑΣΚΙ.

⁶⁵Μακρή Ορέστη (Γιάννη), Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας. Άνεμος Λευτεριάς στις Ανατολικές και Νότιες Συνοικίες 1941-1945. Χρονικό, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1985, σελ. 34.

⁶⁶Αρχείο ΠΕΑΕΑ- ΔΣΕ Υμηττού 1944 και Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες- μάρτυρες λαϊκών- απελευθερωτικών αγώνων, τόμος 4β, Έκδοση της Κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, Αθήνα 2002, σελ. 227.

⁶⁷Μακρή Ορέστη (Γιάννη), ό.π.,σελ. 59.

⁶⁸Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 428, Φ 26/3/7, Μαρτυρία Κιλισμανή Γιάννη (Γύλος), ΑΣΚΙ.

⁶⁹«Σεβασμό στην Καισαριανή», Ριζοσπάστης, Παρασκευή 2 Νοέμβρη 1945, σελ. 1.