Η ομιλία του Θοδωρή Μπελίτσου, ιστορικού, ερευνητή, συγγραφέα στην 5η εσπερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής “Προσφυγικός αθλητισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου”
Κυρίες και κύριοι καλησπέρα σας
Διανύουμε πλέον την 14η δεκαετία από το 1890, όταν μια ομάδα φιλάθλων και φιλότεχνων της Σμύρνης αποφάσισαν να ιδρύσουν τον μουσικό όμιλο Ορφεύς, με στόχο να καλλιεργήσουν το μουσικό και αθλητικό ιδεώδες σε έναν ρομαντικό συνδυασμό, όπως το επέβαλαν η αντίληψη και η νοοτροπία των αστών του 19ου αιώνα, που επιθυμούσαν την επανασύνδεση με τα αρχαία πρότυπα, σύμφωνα με τα οποία η μουσική, η τέχνη και οι αθλητικοί αγώνες ήταν κρίκοι αλληλένδετοι.
Τρία χρόνια αργότερα, μια ομάδα αθλητών του Ορφέα αποχώρησε και το 1894 ίδρυσε το αθλητικό σωματείο «Γυμνάσιον», το οποίο επικεντρώθηκε κυρίως στον αθλητισμό καλλιεργώντας το στίβο, τη γυμναστική, την ποδηλασία, το ποδόσφαιρο, το κρίκετ, την πεζοπορία, την κολύμβηση και την κωπηλασία. Σύντομα το «Γυμνάσιον» καθιερώθηκε ως ο κατ’ εξοχήν αθλητικός σύλλογος της πόλης της Σμύρνης. Το 1895 πήρε μέρος στους πρώτους αθλητικούς αγώνες πανελλήνιου χαρακτήρα που έγιναν στην Τήνο και έμειναν γνωστοί ως «τα Τήνια».
Το 1896 έστειλε έναν αθλητή του στους Α΄ Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας, τον ποδηλάτη Λομβέρδο. Το ίδιο έτος διοργάνωσε για πρώτη φορά αθλητικούς αγώνες στη Σμύρνη, με αγωνίσματα στίβου, γυμναστικής και ποδηλασίας. Ήταν οι περίφημοι Πανιώνιοι Αγώνες που καθιερώθηκαν να γίνονται κάθε χρόνο. Διεξήχθησαν 19 φορές στη Σμύρνη και συνεχίστηκαν στην Αθήνα μέχρι την δεκαετία του ’60.
Το Γυμνάσιον μετείχε στο ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΓΑΣ που έγινε στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1897 και υπήρξε ένα από τα 28 ιδρυτικά σωματεία του Συνδέσμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι από αυτά τα σωματεία σήμερα δεν επιζούν ούτε τα μισά. Ενδεικτικά αναφέρω τον Πανελλήνιο Γ.Σ., τον Εθνικό Γ.Σ. Αθηνών, τον Πειραϊκό Σύνδεσμο, τον Γ.Σ. Αμαρουσίου, την Παναχαϊκή Πατρών, τον Μεσσηνιακό Γ.Σ. Καλαμάτας, τον Κερκυραϊκό Γ.Σ., τον Γ.Σ. Παγκύπρια Λευκωσίας, τον Γ.Σ. Βόλου και φυσικά τον Πανιώνιο που αποτελεί τη συνέχεια του Α.Σ. Γυμνάσιον Σμύρνης.
Το επόμενο έτος, 1898, οι διοικήσεις του Γυμνασίου και του Ορφέα αποφάσισαν να συνενώσουν πάλι τους δύο συλλόγους, δημιουργώντας ένα δυναμικό σωματείο, στο οποίο έδωσαν την επωνυμία «Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος», σε ανάμνηση της αθλητικής εορτής «τα Πανιώνια» που διεξάγονταν στην Ιωνία την αρχαία εποχή με συμμετοχή αθλητών από όλες τις ιωνικές πόλεις.
Όπως καταλαβαίνετε, η ιστορική διαδρομή αυτού του συλλόγου δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί σε μια διάλεξη καθώς έχει συνεχή πρωταγωνιστική παρουσία στον ελληνικό αθλητισμό επί 132 χρόνια. Η δράση του απλώνεται σε τρεις πόλεις, τη Σμύρνη, την Αθήνα και τη Νέα Σμύρνη και αφορά περισσότερα από 20 αθλήματα: στίβο, ποδόσφαιρο, μπάσκετ, βόλεϊ, χάντμπολ, κολύμβηση, υδατοσφαίριση, ενόργανη γυμναστική, πινγκ-πονγκ, σκάκι, τζούντο και παλιότερα ποδηλασία (υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ομοσπονδίας), άρση βαρών, πάλη, τένις κ.ά.
Στην παρούσα εκδήλωση επέλεξα να αναπτύξω την συνεισφορά του Πανιωνίου στην ανάπτυξη του γυναικείου αθλητισμού κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Εκ προοιμίου θέλω να σας πω ότι ο Πανιώνιος είναι ο σύλλογος που εισήγαγε τον γυναικείο αθλητισμό στην Ελλάδα και ο σύλλογος χάρη στον οποίο επιβίωσε ο ελληνικός γυναικείος αθλητισμός, καθώς επί πολλές δεκαετίες πρωταγωνίστησε στον τομέα αυτό.
Μιλάμε φυσικά για τη ρομαντική εποχή του ερασιτεχνισμού, πριν κυριαρχήσει ο επαγγελματισμός, μετά την επικράτηση του οποίου τα δεδομένα άλλαξαν τελείως, με τους χορηγούς, τα χρυσοφόρα μίτινγκ, τις μεταγραφές αθλητών σε πιο πλούσια σωματεία και δυστυχώς με τα φαινόμενα ντόπινγκ.
Η σχέση του Πανιωνίου με το γυναικείο αθλητισμό έχει βαθιές ρίζες και ξεκινά από τη Σμύρνη. Οι Έλληνες της Σμύρνης ζώντας σε ένα κοσμοπολίτικο περιβάλλον υπήρξαν ανοιχτόμυαλοι και θετικοί στην υιοθέτηση κάθε προοδευτικής καινοτομίας σε όλους τους τομείς και φυσικά στον αθλητισμό.
Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας 1890-1900 στα σχολεία θηλέων της πόλης, δηλαδή στα περίφημα παρθεναγωγεία Ομήρειον και Κεντρικόν, είχε εισαχθεί το μάθημα της σουηδικής γυμναστικής. Αυτή η πληροφορία από μόνη της ίσως δεν λέει πολλά πράγματα, αλλά αν σκεφτούμε ότι την ίδια εποχή στην ελεύθερη Ελλάδα όχι μόνο δεν διδασκόταν η γυμναστική στα σχολεία θηλέων αλλά σε πολλές περιοχές τα κορίτσια δεν φοιτούσαν καν στο σχολείο. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, τη διαφορά ανάμεσα στην παλιά Ελλάδα και στη Σμύρνη.
Τα κορίτσια της Σμύρνης είτε των εύπορων οικογενειών που φοιτούσαν στο αριστοκρατικό Ομήρειο Παρθεναγωγείο είτε των λαϊκών οικογενειών που φοιτούσαν στο κοινοτικό Κεντρικό Παρθεναγωγείο, έρχονταν σε επαφή με τη σωματική άσκηση, η οποία βέβαια περιλάμβανε απλά πράγματα, σουηδική γυμναστική, σκυταλοδρομίες και ελληνικούς χορούς.
Όμως, τα δύο μεγάλα παρθεναγωγεία της Σμύρνης στις ανώτερες τάξεις είχαν Διδασκαλείο, δηλαδή Σχολή στην οποία εκπαιδεύονταν κορίτσια για να γίνουν δασκάλες. Συνεπώς, οι απόφοιτες είχαν διδαχθεί μεταξύ άλλων και τη σουηδική γυμναστική και ήταν σε θέση να τη διδάξουν στα σχολεία θηλέων που διορίζονταν.
Βλέπουμε λοιπόν πως οι κοπέλες στη Σμύρνη από πολύ πρώιμα είχαν επαφή με τον αθλητισμό. Κάποιες από αυτές ασχολούνταν με αυτόν πιο συστηματικά, στις λέσχες της πόλης, κυρίως με το τένις, το μόνο άθλημα το οποίο ήταν αποδεκτό από την ανδροκρατούμενη, παγκοσμίως, αθλητική κοινότητα και είχε εισαχθεί στους Ολυμπιακούς αγώνες από το 1900.
Αυτός ήταν ο γενικότερος κοινωνικός περίγυρος το 1906, χρονιά που ο Πανιώνιος στο νέο κανονισμό του προβλέπει ρητά ότι ως μέλη του συλλόγου γίνονται δεκτές και γυναίκες. Είναι ο πρώτος ελληνικός αθλητικός σύλλογος που επιτρέπει σε γυναίκες να γίνουν μέλη του. Και όχι μόνο αυτό.
Ο Πανιώνιος είχε δημιουργήσει σχολή γυμναστών για δασκάλους, στην οποία οι εκπαιδεύονταν στη διδασκαλία του μαθήματος της γυμναστικής, προκείμενου να διαδοθεί ο αθλητισμός στα σχολεία. Στη σχολή αυτή γίνονταν δεκτές και δασκάλες ώστε να μπορούν να διδάσκουν τη γυμναστική στα παρθεναγωγεία στα οποία εργάζονταν.
Επίσης, ο Πανιώνιος είχε καθιερώσει ετήσιους σχολικούς αγώνες μεταξύ των μαθητών των σχολείων της Σμύρνης, στους οποίους γνωρίζουμε πως μετείχαν και τα παρθεναγωγεία της πόλης, παρουσιάζοντας γυμναστικές ασκήσεις και ελληνικούς χορούς. Ο σπόρος λοιπόν για τον ελληνικό γυναικείο αθλητισμό είχε ριχτεί στη Σμύρνη.
Τα δραματικά για τον μικρασιατικό ελληνισμό γεγονότα του 1922 ξεριζώνουν και τον Πανιώνιο, ο οποίος εγκαθίσταται στην Αθήνα, με έδρα το Παναθηναϊκό Στάδιο. Έχει την τύχη να διοικείται από έναν δραστήριο και οραματιστή πρόεδρο, τον Δημητρό Δάλλα, ο οποίος αφού διασώθηκε ο ίδιος, κατάφερε από τα αποκαΐδια της Σμύρνης να ξαναστήσει το ιστορικό σωματείο στην Αθήνα.
Αναζητά και μαζεύει όσους αθλητές και παράγοντες του συλλόγου διασώθηκαν από την λαίλαπα, συγκροτεί ένα προσωρινό Δ.Σ. κι από τις πρώτες εβδομάδες μετά την καταστροφή λειτουργεί τα τμήματα του στίβου και του ποδοσφαίρου και μάλιστα με επιτυχία.
Η ποδοσφαιρική ομάδα τερματίζει στη δεύτερη θέση του πρωταθλήματος Αθηνών-Πειραιώς 1922-23 ενώ η ομάδα δρομέων του συλλόγου κατακτά την πρώτη θέση στο πανελλήνιο πρωτάθλημα ανώμαλου δρόμου 1923.
Τον Σεπτέμβριο του 1923, ένα μόλις χρόνο μετά την καταστροφή, κι ενώ ο ΣΕΓΑΣ καρκινοβατεί και δεν διοργανώνει πανελλήνιο πρωτάθλημα στίβου, ο Πανιώνιος τολμά και διοργανώνει στο Παναθηναϊκό Στάδιο τους Πανιώνιους Αγώνες, με πλήρες πρόγραμμα όλων των αγωνισμάτων του ολυμπιακού προγράμματος, και επιπλέον με αγωνίσματα εφήβων και πάλης.
Οι Πανιώνιοι αγώνες, οι οποίοι διεξήχθησαν σε πανηγυρικό κλίμα, με συμμετοχή 250 αθλητών από 15 σωματεία από όλη την Ελλάδα, απέδειξαν ότι ο σύλλογος ήταν ζωντανός και σκόπευε όχι απλά να επιβιώσει αλλά να αποτελέσει μια ανταγωνιστική αθλητική μονάδα στη νέα πατρίδα.
Τα επόμενα χρόνια ο Δάλλας θα προχωρήσει σε καινοτόμες αθλητικές πρωτοβουλίες. Θα πρωτοστατήσει στην εισαγωγή νέων αθλημάτων, όπως το βόλεϊ και το μπάσκετ και με τις διεθνείς γνωριμίες του θα προετοιμάσει το έδαφος για την καθιέρωση των Βαλκανικών Αγώνων Στίβου.
Αλλά η σημαντικότερη συνεισφορά του Δάλλα και του Πανιωνίου υπήρξε το ξεκίνημα του αθλητισμού γυναικών, διοργανώνοντας αγώνες, στηρίζοντας κοινωνικά τις γυναίκες-αθλήτριες και συμβάλλοντας στην αποδοχή τους από το αθηναϊκό αθλητικό κατεστημένο που διαπνεόταν από συντηρητική νοοτροπία.
Στο παγκόσμιο σκηνικό, τη δεκαετία του ’20 έχουμε τη δυναμική είσοδο των γυναικών στον αθλητισμό, με τη διοργάνωση ξεχωριστής Ολυμπιάδας Γυναικών στο Παρίσι το 1922. Στην Ελλάδα οι πρώτοι επίσημοι γυναικείοι αγώνες έγιναν το 1926, με πρωτοβουλία του Δάλλα.
Συγκεκριμένα από το 1926 ως το 1930 ο Πανιώνιος διοργάνωνε στο Παναθηναϊκό Στάδιο «Αγώνες Αθλητριών», οι οποίοι στις εφημερίδες αναφέρονται ως «Γυναικείοι Αγώνες του Πανιωνίου».
Οι αγώνες αυτοί υπήρξαν στην ουσία γυναικεία πρωταθλήματα, δεδομένου πως δεν υπήρχε άλλη επίσημη διοργάνωση γυναικείου στίβου εκείνα τα χρόνια και αποτέλεσαν τον πρόδρομο του πανελλήνιου πρωταθλήματος στίβου γυναικών, το οποίο ξεκίνησε το 1931.
Οι νεαρές αθλήτριες του συλλόγου αγωνίστηκαν για πρώτη φορά μπροστά σε κοινό στις 20-21 Ιουνίου 1926, αφού είχαν προετοιμαστεί από τον γυμναστή Εμμανουήλ Μπαμιέρο.
Ήταν η Δήμητρα Παππά, η Ε. Οικονομοπούλου, η Λιλή Καραμπάτη, η Σοφία Μπεναρδή και η Δεδεγιάν. Ήταν το βάφτισμα του πυρός για τον ελληνικό γυναικείο στίβο.
Μερικούς μήνες αργότερα ο Πανιώνιος διοργάνωσε τους πρώτους επίσημους αγώνες γυναικών που ήταν ανοιχτοί και για αθλήτριες εκτός του συλλόγου.
Οι Α΄ Αγώνες Αθλητριών του Πανιωνίου διεξήχθησαν ένα βροχερό κυριακάτικο πρωινό, στις 5 Δεκεμβρίου 1926, με συμμετοχή 28 κοριτσιών που είχαν χωριστεί σε δύο κατηγορίες ηλικιών: α΄ κατηγορία (από 18 και πάνω) και κατηγορία κορασίδων μέχρι 18 ετών.
Στους αγώνες αυτούς καταγράφηκαν και τα πρώτα πανελλήνια ρεκόρ. Κυριάρχησε η Σοφία Μπεναρδή με πέντε νίκες: στα 80μ, 200μ, στη λιθοβολία, στο δίσκο και στο άλμα εις μήκος, ενώ στο άλμα εις ύψος ήταν δεύτερη πίσω από την Λάουρα Μπαχώμη.
Στις κορασίδες επικράτησαν η Νίκη Ζησίμου, η Αγγελική Γιαταγάνα και η Ελευθερία Κουφουδάκη.
Η πρωτοβουλία του Πανιωνίου να διοργανώσει γυναικείους αγώνες στίβου συνάντησε πολλές αντιδράσεις. Στον ημερήσιο τύπο γράφτηκαν αρνητικά και ειρωνικά σχόλια, ακόμα και από επίσημα χείλη.
Γνωστοί γυμναστές, εκπαιδευτικοί, πολιτευτές κ.ά. δημόσια πρόσωπα, αρθρογραφούσαν εναντίον της συμμετοχής των γυναικών στον αθλητισμό επιστρατεύοντας κάθε είδους απίθανο επιχείρημα, όπως ότι προάγεται η ανηθικότητα, ότι η γυναικεία ανατομία είναι ακατάλληλη για αθλητισμό, ότι η γυναικεία ψυχοσύνθεση δεν συνάδει με την αθλητική άμιλλα και άλλα παρόμοια.
Όμως, τόσο ο Δάλλας όσο και ο διάσημος πρωταθλητής Δημ. Καραμπάτης, η άλλη μεγάλη μορφή του Πανιωνίου, στήριξαν δυναμικά και υπερασπίστηκαν με επιχειρήματα την προσπάθεια. Καθώς οι δυο τους ήταν και δημοσιογράφοι, από τις εφημερίδες και τα περιοδικά στα οποία αρθρογραφούσαν υπερασπίζονταν και πρόβαλαν κάθε γυναικεία αθλητική δραστηριότητα.
Παρά τις δυσκολίες οι γυναίκες επιμένουν και με τη βοήθεια γυμναστών και γυμναστριών δημιουργούν αθλητικούς πυρήνες στα γυμνάσια θηλέων. Όσες δέχονταν ισχυρές πιέσεις από τον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο βρήκαν αθλητική διέξοδο στο βόλεϊ, ένα σπορ το οποίο η κοινωνία αντιμετώπιζε πιο πολύ ως παιχνίδι αναψυχής και όχι ως άθλημα.
Το βόλεϊ αποτέλεσε το καταφύγιο πολλών ταλαντούχων κοριτσιών, διότι η συντηρητική κοινωνία της εποχής το είχε αποδεχτεί ως γυναικεία αθλητική δραστηριότητα, σε αντίθεση με τον στίβο, η ενασχόληση με τον οποίο θεωρείτο άσεμνη ή τέλος πάντων ασύμβατη με τη γυναικεία προσωπικότητα.
Ο Δάλλας είναι από τους πρώτους που αντιλαμβάνεται πως το νέο άθλημα του βόλεϊ μπορεί να αποτελέσει το όχημα για την προώθηση του γυναικείου αθλητισμού. Ο Πανιώνιος είχε ομάδα βόλεϊ από τα χρόνια της Σμύρνης· αντρική ομάδα. Είχε διοργανώσει πρωτάθλημα εκεί, το οποίο είχε κατακτήσει. Σώζεται μάλιστα και η φωτογραφία αυτής της ομάδας. Στην Αθήνα είχε ξεκινήσει από το 1925 να διοργανώνει πρωταθλήματα βόλεϊ μεταξύ σωματείων και μεταξύ σχολείων.
Το 1926, παρά το ότι ακόμα δεν υπήρχε καμιά ομάδα γυναικείου βόλεϊ, ο Πανιώνιος τολμά να διοργανώσει πρωτάθλημα γυναικών. Τον Ιανουάριο δημοσιεύει μια προκήρυξη, με την οποία καλεί τα σχολεία θηλέων της πρωτεύουσας να δημιουργήσουν ομάδες βόλεϊ ώστε να πάρουν μέρος σε ένα τουρνουά.
Η προκήρυξη αυτή αποτελεί την ιδρυτική πράξη του γυναικείου βόλεϊ στην Ελλάδα· είναι ιστορική και έχει ως εξής:
«Ο Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος Σμύρνης, εν τω πόθω του όπως παροτρύνη και την θηλείαν νεότητα να καταγίνη εις την σωματικήν άσκησιν, προκηρύσσει αγώνας Βόλεϋ-Μπολ μεταξύ ομάδων μαθητριών των εν Αθήναις και Πειραιεί δημοσίων και ιδιωτικών Παρθεναγωγείων, των μαθητριών του Διδασκαλείου Γυμναστικής, των φοιτητριών του Πανεπιστημίου και των λοιπών εν τη Πρωτευούση εκπαιδευτηρίων και ορφανοτροφείων θηλέων… Εις την νικήτριαν ομάδα απονεμηθήσονται υπό του Πανιωνίου μετάλλια και επαμειβόμενον τριετές έπαθλον».
Η ανταπόκριση δεν ήταν μεγάλη. Όμως, ο σπόρος έπιασε τόπο. Συγκροτήθηκαν τέσσερις ομάδες, οι οποίες συμμετείχαν στο πρώτο γυναικείο τουρνουά βόλεϊ που διεξήχθη στην Ελλάδα από 4 ως 11 Απριλίου 1926, στο Κεντρικό Γυμναστήριο της Αθήνας (νυν Φωκιανού). Διαιτητής ήταν ο πρωταθλητής και βολεϊμπολίστας του Πανιωνίου Δημητρός Καραμπάτης και κινητήριος μοχλός ο πρόεδρος του συλλόγου ο Δ. Δάλλας, για τον οποίο έγραφε μια εφημερίδα:
«Είναι η ψυχή των πρώτων γυναικείων αγώνων. Τρέχει, παρακολουθεί, επιβλέπει και φροντίζει δια την όσο το δυνατόν μεγαλυτέραν επιτυχίαν των. Και είναι ομολογουμένως άξιος θερμών συγχαρητηρίων, διότι εις την ιδικήν του έμπνευσιν οφείλεται η επιτυχής διοργάνωσις».
Αξίζει να αναφέρουμε τις 4 πρωτοπόρες ομάδες βόλεϊ γυναικών. Ήταν:
Το Διδασκαλείο Γυμναστικής, που κατέκτησε και το κύπελλο.
Ο Γυμναστικός Όμιλος Ελληνίδων.
Το Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων Π. Φαλήρου.
Η Χριστιανική Ένωσις Νεανίδων (ΧΕΝ).
Το δύσκολο ξεκίνημα είχε γίνει με επιτυχία. Παίρνοντας θάρρος, σχολεία και σύλλογοι δημιουργούν ομάδες βόλεϊ και την επόμενη χρονιά δηλώνουν συμμετοχή. Έτσι το 1927 ο Πανιώνιος διοργανώνει δύο πρωταθλήματα: ένα πρωτάθλημα γυναικείων σωματείων, αυτή τη φορά υπό την αιγίδα του ΣΕΓΑΣ με οκτώ συλλόγους και ένα σχολικό πρωτάθλημα, με την άδεια του Υπ. Παιδείας, με τη συμμετοχή έξι σχολείων.
Τη χρονιά αυτή δημιουργεί γυναικεία ομάδα βόλεϊ και ο Πανιώνιος. Την αποτελούσαν η Λιλή Καραμπάτη, οι δύο αδερφές Νικολοπούλου, η Πασχαλίδου, η Βενιεροπούλου και η Καρνή.
Οι αγώνες έγιναν από 19 ως 26 Μαρτίου 1927 και τον τίτλο πήρε ο Γ.Ο. Ελληνίδων. Μετείχαν επίσης ο Πανιώνιος, το Διδασκαλείο, η ΧΕΝ, το Κολλέγιο Π. Φαλήρου, ο Πειραϊκός Σύνδεσμος, ο ΑΟ Νεανίδων και η Ομάδα Αθλητριών Εθνικής Τράπεζας, την οποία είχε οργανώσει ο Δάλλας που εργαζόταν στην τράπεζα.
Στο δε σχολικό πρωτάθλημα επικράτησε το Β΄ Γυμνάσιο Θηλέων Αθηνών, στο οποίο ως γυμναστής εργαζόταν ο Εμμ. Μπαμιέρος, ο οποίος ήταν παράλληλα γυμναστής στον Πανιώνιο.
Η ολοένα αυξανόμενη δραστηριότητα του συλλόγου, ο οποίος πρέπει να πούμε πως είχε πλέον σε πλήρη λειτουργία και τα τμήματα μπάσκετ, ποδηλασίας, κολύμβησης και υδατοσφαίρισης [ήταν ιδρυτικό μέλος των ομοσπονδιών ποδηλασίας και κολύμβησης], προκαλεί τον φθόνο σε κάποιους κύκλους, οι οποίοι τον πολεμούν υπόγεια.
Το 1927, ενώ έχει αναλάβει τη διοργάνωση όλων των πρωταθλημάτων βόλεϊ: τρία ανδρών (ένα σωματείων και δύο σχολικά) και δύο γυναικών (σωματείων και παρθεναγωγείων), στα οποία μετείχαν συνολικά πάνω από 50 ομάδες και περισσότεροι από 300 αθλητές και αθλήτριες, η Ε.Ο.Α. του αρνείται τη χρήση του Παναθηναϊκού Σταδίου για τους αγώνες.
Ο Πανιώνιος δεν είχε δικό του αγωνιστικό χώρο. Χρησιμοποιούσε το Στάδιο και το κοντινό γήπεδο του Εθνικού Γ.Σ.
Ο Δάλλας αιφνιδιάζεται αλλά δεν πτοείται. Με συντονισμένες ενέργειες παίρνει άδεια και δημιουργεί ένα γήπεδο βόλεϊ κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, έξω από τα αρχαία τείχη, στην αρχή της λεωφόρου Συγγρού.
Παράλληλα ενεργοποίησε τις διεθνείς γνωριμίες του. Συγκεκριμένα για την τελική φάση των αγώνων βόλεϊ προσκάλεσε τον διάσημο Πιέρ Ντε Κουμπερτέν, πρώην πρόεδρο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής.
Προ του κινδύνου διεθνούς ρεζιλέματος η Ε.Ο.Α. του παραχώρησε το Παναθηναϊκό Στάδιο για την τελική φάση, η οποία διεξήχθη με μεγάλη επισημότητα, παρουσία του ίδιου του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Ζαΐμη και υπουργών της κυβέρνησης, προσδίδοντας έτσι αυξημένο κύρος στη διοργάνωση.
Αλλά ενώ το βόλεϊ εξαπλώνεται δυναμικά, στο γυναικείο στίβο υπάρχει διστακτικότητα. Στους Β΄ Γυναικείους Αγώνες που διοργάνωσε ο Πανιώνιος το 1927 μετείχαν μόνο 20 δικές του αθλήτριες, καθώς ήταν ο μοναδικός σύλλογος που είχε γυναικείο αθλητικό τμήμα.
Και φτάνουμε στο 1928, που είναι καθοριστικό για τον γυναικείο αθλητισμό. Τον Ιούλιο, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Άμστερνταμ, εισάγονται για πρώτη φορά τα γυναικεία αγωνίσματα στίβου, οπότε πλέον το σκηνικό αλλάζει. Στην Ελλάδα, γίνονται για πρώτη φορά γυναικείοι αγώνες και στη Θεσσαλονίκη, στις 14 Οκτωβρίου.
Μια εβδομάδα αργότερα, στις 21 Οκτωβρίου, ο Πανιώνιος διοργανώνει στο Στάδιο τους Γ΄ Γυναικείους Αγώνες Στίβου, στους οποίους για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται τα επίσημα όργανα γυναικείων ρίψεων που είχε προμηθευτεί ο σύλλογος από την Ευρώπη, δηλαδή η σφαίρα των 4,5 κιλών και ο δίσκος 1 κιλού, οπότε οι επιδόσεις αναγνωρίστηκαν και διεθνώς ως επίσημα ρεκόρ.
Τέλος το Νοέμβριο του 1928, με εισήγηση του Δημητρού Δάλλα ιδρύεται από τον ΣΕΓΑΣ «Επιτροπή Γυναικείου Αθλητισμού», με πρόεδρο τον ίδιο το Δάλλα. Έτσι ο γυναικείος στίβος αποκτά πλέον έναν θεσμικό οργανωτικό φορέα.
Λίγους μήνες αργότερα, ο πρόεδρος του Πανιωνίου Δημητρός Δάλλας, ο εμπνευστής και κινητήριος μοχλός αυτής της προσπάθειας, θα χτυπηθεί από την επάρατη νόσο και το Δεκέμβριο του 1929 θα αποβιώσει.
Ο αγνός αυτός λάτρης του στίβου από το 1922 ως το θάνατό του κυριολεκτικά αναλώθηκε στην προώθηση της αθλητικής ιδέας και στην ανασυγκρότηση του Πανιωνίου, χωρίς να αποκομίσει προσωπικά οφέλη. Αρκεί να σκεφτούμε πως για τρία χρόνια σπίτι του ήταν το γραφείο του συλλόγου, κάτω από τις κερκίδες του Παναθηναϊκού Σταδίου, στο οποίο είχε τοποθετήσει ένα στρώμα για να αναπαύεται.
Αλλά ο σπόρος που είχε σπείρει ήδη απέδιδε καρπούς. Από το 1928 ξεκινά η τριετής αήττητη πορεία της γυναικείας ομάδας βόλεϊ του Πανιωνίου στο πρωτάθλημα Αθήνας. Κατακτά δύο συνεχόμενους τίτλους χωρίς ήττα, το 1928 με αντιπάλους επτά ομάδες και το 1929 επί οκτώ αντιπάλων.
ο 1930 έφτασε αήττητη ως τον ημιτελικό, όπου ηττήθηκε από το Π. Φάληρο, στο οποίο είχαν μεταπηδήσει κάποιες παλιές αθλήτριες του Πανιωνίου, με αποτέλεσμα ο αγώνας να γίνει μέσα σε ένταση και συνεχείς διαμαρτυρίες για τις αποφάσεις του διαιτητή. Στη συνέχεια ηττήθηκε και στον μικρό τελικό από την ομάδα της Νήαρ Ηστ της Καισαριανής, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά στη διοργάνωση.
Την ίδια χρονιά πρωτοεμφανίζεται και η ανδρική ομάδα βόλεϊ της Ν. Ηστ, η οποία τερμάτισε στην 5η θέση στο αντίστοιχο πρωτάθλημα. Η Νήαρ Ηστ είχε ήδη ανδρική ομάδα μπάσκετ που μετείχε στο πρωτάθλημα από το 1928.
Από όσα περιέγραψα νομίζω πως έγινε κατανοητό το αθλητικό μέγεθος που αντιπροσώπευε ο Πανιώνιος εκείνη την περίοδο. Υπήρξε σημείο αναφοράς για τους προσφυγικούς πληθυσμούς, ειδικά τους προερχόμενους από την Ιωνία.
Καθώς αναζητούσαν στηρίγματα για να ορθοποδήσουν, η επίκληση του Πανιωνίου αποτελούσε γι’ αυτούς ένα στοιχείο υπερηφάνειας από την προηγούμενη ζωή τους, ένα στοιχείο το οποίο τους επέτρεπε να σταθούν ισότιμα με τους εδώ Έλληνες, οι οποίοι τους αντιμετώπιζαν υποτιμητικά κρίνοντάς τους μόνο εξ αιτίας της άθλιας κατάστασης στην οποία είχαν περιέλθει.
Η αήττητη επί τρία χρόνια γυναικεία ομάδα βόλεϊ του Πανιωνίου είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη κι αποτελούσε σύμβολο. Προσκαλείται για φιλικούς αγώνες σε συνοικίες της Αθήνας διαφημίζοντας το γυναικείο αθλητισμό και υποστηρίζοντας τις τοπικές γυναικείες πρωτοβουλίες.
Το Φεβρουάριο του 1930 συνέβη κάτι πρωτοφανές. Προσκλήθηκε για φιλικό αγώνα στη Χαλκίδα από την τοπική Α.Ε. Χαλκίδος. Αυτό ήταν ένα πρωτόγνωρο γεγονός. Για πρώτη φορά μια γυναικεία ομάδα καλείτο στην επαρχία για αγώνα, κάτι που συνέβαινε μόνο με τα ποδοσφαιρικά σωματεία και σπανιότατα με τις ομάδες μπάσκετ ή βόλεϊ των ανδρών.
Την ομάδα εκείνη, η οποία συνέχισε να πρωταγωνιστεί και τα επόμενα χρόνια, αποτελούσαν οι αθλήτριες: Λιλή Καραμπάτη, Σοφία Μπεναρδή, Ειρήνη Αρμάου, Γεωργία Στεργίου, Βενιεράτου, Καραΐσκου, Παναγιωτοπούλου, Κουλουριώτου, Καββασινού και Περίδου.
Από το 1929 η γυναικεία αθλητική δραστηριότητα γίνεται πυκνότερη. Δημιουργούνται γυναικεία τμήματα και σε άλλους συλλόγους, ενώ έχουμε τα πρώτα σωματεία γυναικών και στη Θεσσαλονίκη.
Ο Πανιώνιος διοργανώνει τους Δ΄ Γυναικείους Αγώνες, μιας και ο ΣΕΓΑΣ δεν αποφασίζει ακόμα να αναλάβει τη διοργάνωσή τους. Αξίζει να αναφέρουμε πως ανάμεσα στις νικήτριες ήταν και η Δέσπω Διαμαντίδου, η μετέπειτα διάσημη ηθοποιός, ως αθλήτρια του Εθνικού Γ.Σ.
Το ίδιο σκηνικό έχουμε και το 1930. Ο ΣΕΓΑΣ διστάζει και ο Πανιώνιος, παρά το ότι δεν υπάρχει πλέον ο Δάλλας, διοργανώνει τους Ε΄ Γυναικείους Αγώνες. Η συμμετοχή ξεπερνά κάθε προηγούμενο, αφού δηλώθηκαν εκατό αθλήτριες, τελικά μετείχαν πάνω από 50, από δέκα συλλόγους της Αθήνας και του Πειραιά. Από το έτος αυτό στα πρωταθλήματα στίβου μετέχει και η Νήαρ Ηστ.
Το 1931 ο ΣΕΓΑΣ θα αναγκαστεί εκ των πραγμάτων να ξεκινήσει οριστικά το πανελλήνιο πρωτάθλημα γυναικών, πάνω στα θεμέλια που είχε χτίσει ο ιστορικός σμυρναϊκός σύλλογος με τις πέντε γυναικείες διοργανώσεις που διοργάνωσε από το 1926 ως το 1930.
Την προπολεμική περίοδο δύο είναι οι μεγάλες αθλήτριες του Πανιωνίου: η Γεωργία Στεργίου, η οποία θα κυριαρχήσει όλη τη δεκαετία του ’30 στις ρίψεις, με 18 πανελλήνιες νίκες και έξι πανελλήνια ρεκόρ σε δίσκο, ακόντιο, σφαίρα και η Ειρήνη Αρμάου. Αυτές οι δύο υπήρξαν οι πρώτες διεθνείς αθλήτριες του Πανιωνίου, καθώς πήραν μέρος με την εθνική ομάδα στίβου στην πρώτη της διεθνή συνάντηση Ελλάδας-Αυστρίας, το 1935.
Την δεκαετία του ’30 το όνομα του συλλόγου διακτινίζεται πλέον σε όλη την Ελλάδα. Παρατηρείται μάλιστα το φαινόμενο, σε συνοικίες και πόλεις όπου έχουν εγκατασταθεί πρόσφυγες, να δημιουργούνται αθλητικά σωματεία με την επωνυμία «Πανιώνιος», ακριβώς για να τονιστεί αυτό το αίσθημα της υπερηφάνειας για την καταγωγή τους.
Από δημοσιεύματα στον τύπο γνωρίζουμε γύρω στους δέκα ακόμα Πανιώνιους αθλητικούς και ποδοσφαιρικούς συλλόγους που ιδρύθηκαν μέχρι το 1940: στη Νέα Ιωνία, Νέα Χαλκηδόνα, Καισαριανή, Παλιά Κοκκινιά, Νίκαια, Χαλκίδα, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Κασσάνδρα Θεσσαλονίκης και άλλους τόσους τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.
Οι περισσότεροι ήταν ανεπίσημοι κι εφήμεροι, δηλαδή σωματεία γειτονιάς, αποδεικνύουν όμως το δυναμισμό που είχε το όνομα του συλλόγου. Υπήρξαν και ορισμένοι που επιβίωσαν για πολλά χρόνια ως επίσημα σωματεία, όπως ο Πανιώνιος εδώ στην Καισαριανή κι ακόμα στο Κερατσίνι, Πάτρα, Άργος, Καλαμάτα, Λάρισα, Βόλο, Καβάλα, Σαντορίνη, Χανιά· κάποιοι υπάρχουν ακόμα, κάποιοι άλλοι διαλύθηκαν ή συγχωνεύτηκαν με άλλα σωματεία.
Το 1940 ο σύλλογος εγκαθίσταται στη Νέα Σμύρνη. Έχει το δικό του στάδιο πλέον και μάλιστα σε μια προσφυγούπολη. Με ορμητήριο τη δική του έδρα, μεταπολεμικά αναπτύσσεται ραγδαία όχι μόνο στο ποδόσφαιρο, αλλά και στο στίβο και στο μπάσκετ. Το γυναικείο τμήμα γιγαντώνεται.
Με πρόεδρο τον Δημητρό Καραμπάτη και έφορο στίβου τον παλιό βαλκανιονίκη Ηλία Μισαηλίδη, ο Πανιώνιος δημιουργεί μια ασυναγώνιστη ομάδα στίβου γυναικών, η οποία θα διατηρήσει τα πανελλήνια σκήπτρα περισσότερο από μία 20ετία. Παράλληλα οι γυναικείες ομάδες βόλεϊ και μπάσκετ κατακτούν τα πρώτα μεταπολεμικά πρωταθλήματα Αθηνών-Πειραιώς από το 1947 ως το 1951.
Φανή Αργυρίου (32 φορές πρωταθλήτρια Ελλάδος), Σοφία Λερίου, Λιλή Κλωνάρη Λένα Μασσέρα, Μάτα Μιχαλαρέα, Μαρία Καμμένου, Διονυσία Αστερή, Ζανέτ Κοντώση Αγορίτσα Κοκκίνου, Άλκη Κατσικαδέλλη, Χαρά Σασαγιάννη, Ελένη Βρεττάκου-Κοκκίνου, Μαντώ Κοκοσέλη, Γεωργία Παπαναστασίου, είναι μερικά από τα κορίτσια του συλλόγου που κατέκτησαν πανελλήνιους τίτλους.
Δικαιολογημένα ο ΣΕΓΑΣ το 1977, θα αναθέσει στον Πανιώνιο τη διοργάνωση των εορτών για τα 50 χρόνια γυναικείου στίβου στην Ελλάδα.
Θοδωρής Μπελίτσος
Ομιλία στην εσπερίδα του Δήμου Καισαριανής:
«Προσφυγικός αθλητισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου»
στο πλαίσιο του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «1922-2022:100 Χρόνια Μνήμης και Δημιουργίας».
Κέντρο Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής
Καισαριανή, 3 Οκτωβρίου 2022
