Ομιλία του Αλέξανδρου Μακρή, Δρ. Ιστορίας Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ, στην 11η ημερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή» του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού & Ανάδειξης Σύγχρονης Ιστορίας του Δήμου Καισαριανής με τίτλο “Στον απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής: Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου”
Στις 3 Νοεμβρίου του 1930 βρέθηκε στο σπίτι του απαγχονισμένος ο 35χρονος φανοποιός Θεμιστοκλής Π.. Δίπλα του βρισκόντουσαν δύο σημειώματα, το ένα εκ των οποίων έγραφε «Επειδή με κατατρέχει και με τυραννεί η νευρασθένεια αυτοκτονώ». Όπως συμπλήρωνε το ρεπορτάζ της εφημερίδας Βραδυνή, «ο ατυχής είχε γίνει νευρασθενικός συνεπεία των κακουχιών τας οποία υπέστη ως στρατιώτης εις την Μικράν Ασίαν». Η περίπτωση αυτή μας δείχνει που μπορούσε να οδηγήσει το ψυχικό τραύμα της συμμετοχής στον μικρασιατικό πόλεμο. Στη σημερινή ανακοίνωση θα κάνω μια πρώτη απόπειρα σκιαγράφησης αυτού του τραύματος μέσω στρατιωτών και προσφύγων που νοσηλεύθηκαν στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών «Δρομοκαΐτειο».
Κύρια πρωτογενής πηγή για αυτήν αποτελεί το αρχείο του Δρομοκαΐτειου, κυρίως τα Μητρώα Ασθενών, στα οποία βασίζεται και η σημερινή ανακοίνωση. Το Δρομοκαΐτειο ιδρύθηκε το 1887 με χρήματα από το κληροδότημα του Χιώτη ευεργέτη Ζώρζη Δρομοκαΐτη παίρνοντας το όνομά του από αυτόν και τη γυναίκα του Ταρσή («Φρενοκομείο Ζώρζη και Ταρσής Δρομοκαΐτου») και αρχικά είχε δύναμη 110 κλινών. Το νοσοκομείο ήταν μεν ιδιωτικό, αλλά δεχόταν ασθενείς σε συνεννόηση με κρατικούς φορείς (π.χ. τα Υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών εν προκειμένω), ενώ νοσηλευόταν σε αυτό και ένας αριθμός απόρων.
Η πολεμική δεκαετία 1912-1922 είχε μεταξύ άλλων ως αποτέλεσμα την αθρόα εισαγωγή ασθενών στις ψυχιατρικές κλινικές, όπως δείχνουν τα στοιχεία τόσο για το Δρομοκαΐτειο όσο και για το Αιγινήτειο. Αυτό το φαινόμενο δεν αποτελεί βέβαια ελληνική ιδιοτυπία, αλλά μια διαχρονική κατάσταση σύμφυτη με την εμπειρία του πολέμου, ο οποίος οδηγεί τον άνθρωπο να βιώσει οριακές και ακραίες καταστάσεις που μπορεί να τον οδηγήσουν σε ψυχικές ασθένειες. Το φαινόμενο αυτό έγινε ιδιαίτερα αισθητό κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν λόγω της μαζικότητάς του εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες όλων των εμπολέμων κρατών οδηγήθηκαν σε ψυχιατρικές κλινικές. Άγνωστο πόσοι ακόμα έπασχαν ή εμφάνισαν συμπτώματα μετά την αποστράτευσή τους, χωρίς ωστόσο να νοσηλευθούν ποτέ. Αυτά τα άτομα εμφάνισαν ποικίλου είδους ψυχικές διαταραχές όπως παροδική απώλεια όρασης, ακοής και φωνής, παραλύσεις, τρόμο, εξάντληση, εφιάλτες, αϋπνία, απώλεια μνήμης, κατάθλιψη, άγχος, απάθεια, ψευδαισθήσεις, αδυναμία συγκέντρωσης κ.α.. Η εμπειρία της διαρκούς εγγύτητας με τον θάνατο, το στρες της μάχης καθώς και η εμπειρία του χαρακώματος με τους συνεχείς βομβαρδισμούς του πυροβολικού, αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες εκδήλωσης αυτής της κατάστασης. Ο Βρετανός ψυχολόγος και καθηγητής του Κέιμπριτζ Charles Myers που μετέβη στη Γαλλία ήδη από το φθινόπωρο του 1914 για να παρατηρήσει αυτές τις περιπτώσεις που πλήθαιναν στο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα ονόμασε αυτό το φαινόμενο «Shell shock», ήτοι «σοκ του βομβαρδισμού». Αυτό αποτελεί ουσιαστικά πρόδρομο του PTSD, Post-Traumatic Stress Disorder, της μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής, όπως ονομάστηκε και είναι γνωστή ευρέως μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ.
Οι εισαγωγές στρατιωτών στο Δρομοκαΐτειο είχαν ξεκινήσει βεβαίως πριν τη Μικρασιατική Εκστρατεία, έχοντας αυξηθεί σημαντικά την περίοδο του Μακεδονικού Μετώπου του Μεγάλου Πολέμου, ιδίως δε τους τελευταίους μήνες του, συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια της εκστρατείας και εντάθηκαν εκ νέου την επαύριον αυτής. Ορισμένοι νοσηλευόμενοι έλαβαν εξιτήριο σύντομα, άλλοι έμειναν στο φρενοκομείο για χρόνια, ενώ κάποιοι πέθαναν σε αυτό. Ωστόσο, η διάρκεια της νοσηλείας δεν είναι ένα ζήτημα που θα μας απασχολήσει απόψε.
Μερικές από τις διαγνώσεις που συναντάμε στα μητρώα των ασθενών ήταν πρωτόγονος άνοια, μικρόνοια, μελαγχολία, ψυχική διέγερση, διανοητική σύγχυση, παραλήρημα καταδίωξης. Οι ασθένειες αυτές δεν αντιστοιχούν ακριβώς στη σημερινή ορολογία, ενώ επίσης ακολουθούν ορισμένες φορές διαφορετικά νοσογραφικά συστήματα που ίσχυαν τότε διεθνώς για αυτό δεν θα επεκταθώ γιατί είναι μια μεγάλη συζήτηση. Όποιος ενδιαφέρεται η σχετική ανάλυση για την περιγραφή των νευρασθενειών της περιόδου υπάρχει στη διδακτορική διατριβή της Δέσπως Κριτσωτάκη καθώς και σε δημοσιεύσεις του Βαγγέλη Καραμανωλάκη.
Ας πάμε όμως σε ορισμένες περιπτώσεις ώστε να δούμε τι μας δείχνουν αυτές οι μαρτυρίες. Για παράδειγμα, ο στρατιώτης της ΙΙ Μοίρας Πυροβολικού Βασίλειος Π., ο οποίος εισήχθη στο Δρομοκαΐτειο το καλοκαίρι του 1919, σημειωνόταν ότι
διατελεί υπό το κράτος διανοητικής σκότισης και ασυναρτησίας. Εις τας ερωτήσεις ημών απαντά μετά κόπου όλως ασυναρτήτως και αυτολεξεί. Αδυνατεί δε όπως συγκρατήσει την προσοχήν του.
Αντίστοιχα για τον στρατιώτη Νικόλαο Σ. που εισήχθη τον Απρίλιο του 1920 σημειωνόταν ότι
διατελεί υπό το κράτος ψυχικής διεγέρσεως μετά παραληρήματος συνεχούς. Καθόλην σχεδόν την ημέραν ο ασθενής παραληρεί […] παρουσιάζει στερεοτυπίαν εις τας εκφράσεις του, καταφανή αρνητισμόν ως και ψυχολογίαν. […] Αρνείται τροφή παντελώς […] ατενίζει απαθώς και ατάραχως προς το περιβάλλον. Αρνείται από το να απαντά εις τας ερωτήσεις ημών, και εν γένει αντιδρά μετά κόπου προς τας εξωτερικά ερεθίσματα. Υπό το κράτος των παραληρηματικών αυτού ιδεών (πιθανώς κ ψευδαισθήσεων) ο ασθενής στερείται πάσης πρωτοβουλίας κ διά τας στοιχειοδεστέρας των πράξεών του […] Εν γένει το σύνολον των διανοητικών του λειτουργιών διατελεί εις καταφανή εξασθενήσει.
Ενώ για τον Νικόλαο Δ., οπλίτη του 12ου Συντάγματος Πεζικού το καλοκαίρι του 1921 τονιζόταν ότι:
Διατελεί υπό το κράτος ελαφράς ψυχικής ταραχής μετά συμπεριφοράς ανοήτου κ απρεπούς. Καθ’ όλη τη μέρα άλλοτε αδρανής ενίοτε όμως και βηματίζει, πολλάκις παραληρεί ασυναρτήτως και φαίνεται διατελεί υπό το κράτος ψευδαισθήσεων.
Οι εισαγωγές αυξήθηκαν εύλογα μετά τις θερινές επιχειρήσεις του 1921. Ο Παναγιώτης Κ. που εισήχθη στις αρχές Οκτωβρίου 1921 σημειωνόταν ότι
Διατελεί υπό το κράτος ψυχοκινητικής διεγέρσεως λίαν εντόνον. Ο ασθενής δι’ όλην την ημέραν παρακαλεί υμάς όπως τον σώσουμεν. Δεν εκοιμάται […] φωνάζει κ φαίνεται διατελεί υπό το κράτος αορίστων παραληρηματικών ιδεών των καταδιώξεων. Παρουσιάζει καταφανώς εγωκεντρισμόν και παρερμηνεύει τη συμπεριφοράν των περί αυτού κ τρόπον ώστε να καταφαίνεται σαφώς αι παραληρηματικαί αυτού ιδέας προ παντός των καταδιώξεων. […] Συζητεί καλώς και απαντά. Δεν έχει συναίσθηση της καταστάσεώς του […] Επιχείρησε αυτοκτονίαν.
Αυτός δεν ήταν ο μόνος που προσπάθησε να αυτοκτονήσει, ο Θεόδωρος Τ., που εισήχθη τον Μάρτιο του 1922, διατελούσε
υπό το κράτος μελαγχολικής καταστάσεως με τάσεις αυτοκτονίας. Θέλει να απεθάνει διότι είναι άχρηστος ανθρωπος. Πολλάκις κλαίει. […] Πολλάκις αρνείται τροφής. Παρουσιάζει στιγμές τελείας διανοητικής διαύγειας. Συζητεί καλώς και συνάμα αναγνωρίζει τον καθένα. Νομίζει ότι δεν θα γίνει καλά. Αποφεύγει να συζητεί με τους άλλους ψυχασθενείς. Στερείται της δέουσας πρωτοβουλίας.
Η κεμαλική επίθεση της 13ης Αυγούστου 1922 και η συνακόλουθη υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη Μικρά Ασία και η εκκένωσή της αποτέλεσε ίσως το πλέον οδυνηρό βίωμα για τους στρατιώτες που υπηρετούσαν στα βάθη της Ανατολίας και διένυσαν εκατοντάδες χιλιόμετρα έως ότου φθάσουν στα μικρασιατικά παράλια και ακολούθως πίσω στην Ελλάδα.
Ο Νικόλαος Σ., 20χρονος οπλίτης του 1ου Συντάγματος Πεζικού που εισήχθη τον Νοέμβριο του 1922,
διατελεί υπό το κράτος ελαφράς ψυχοκινητικής διέγερσης. Δι όλη την ημέρα φωνάζει κ εκτελεί διαφορας χειρονομίας. Ομιλεί ασυναρτήτως. Γελά [και] εκτελεί πράξεις ανοήτος. Ο ασθενής ενίοτε απαντά εις τας ερωτήσεις μας. Στερείται όμως τον δέον ειρμό των ιδεών του.
Αντίστοιχα ο συνάδελφός του στην ίδια μονάδα 22χρονος Κωνσταντίνος Ε.,
διατελεί υπό το κράτος ανωμάλου ψυχικής καταστάσεως έτει και εκδηλούται δι αρνητισμού κ κατατονικών συμπτωμάτων. Αδρανής δι όλη την ημέρα […] ουδεμία αντίδραση παρουσιάζει ως προς τα εξωτερικά ερεθίσματα. Δεν ομιλεί. Φαίνεται τελείως αδιάφορος ως προς το περιβάλλον.
Παρόμοια μελαγχολική κατάσταση παρουσίαζε και ο δεκανέας Αχιλλέας Σ. που εισήχθη τον Ιανουάριο του 1923, ο οποίος «Παραμένει αδρανής δι’ όλη την ημέρα. Δεν απαντά. Παρουσιάζει καταφανώς κατάπτωση των διανοητικών αυτού λειτουργιών.»
Από την άλλη μεριά, άλλοι παρουσίαζαν υπερδιέγερση. Ένας από αυτούς ήταν ο οπλίτης Παναγιώτης Ε. που εισήχθη στα τέλη Σεπτεμβρίου 1922 και βρισκόταν
υπό το κράτος ψυχοκινητικής διεγέρσεως μετά πολυλογίας. Δι όλης της ημέρας ευρίσκεται εν συνεχή κινήσει. Φωνάζει, σχίζει τα υποδήματα του, εις τας ερωτήσεις μας απαντά καλώς με χαρακτηριστική οξύτητα αντιλήψεως. Σχετική διαύγεια. Διατηρεί τη μνήμη. Παρουσιάζει ορισμένας παραληρητικάς ιδέας και ψευδαισθήσεις.
Ενώ, ο ανθυπολοχαγός πεζικού Ιωάννης Μ. τον Μάρτιο του 1923 διατελούσε
υπό το κράτος ψυχοκινητικής διεγέρσεως λίαν έκδηλον. Δι’ όλη την ημέρα ευρίσκεται εν κινήσει. Θέλει να φύγει. Ζητεί το εξιτήριο του. Παρουσιάζει φόβους αόριστους καθώς και ιδέες των καταδιώξεων. Την τοιαύτη του συμπεριφορά δεν δύναται να δικαιολογήσει ποσός. Δεν δύναται να προσανατολιστεί. Δεν έχει συνείδηση της κατάστασης. Παρουσιάζει μνήμη ελλαττωματική. Δεν δύναται να συγκρατήσει τη προσοχή του. […] Εν γένει το σύνολο των διανοητικών λειτουργιών ευρίσκεται εν καταπτώσει.
Εντούτοις, δεν ήταν μόνο οι επιστρατευμένοι που σημαδεύτηκαν τραυματικά από τον μικρασιατικό πόλεμο. Η Μικρασιατική Καταστροφή και ο βίαιος ξεριζωμός του άνω του ενός εκατομμυρίου Μικρασιατών αποτέλεσε αδιαμφισβήτητα μία από τις τραγικότερες στιγμές του ελληνισμού. Η τραυματική αυτή εμπειρία αποτυπώνεται και στα μητρώα του Δρομοκαϊτείου μέσω της εισαγωγής προσφύγων –κυρίως γυναικών– που βίωσαν την Καταστροφή. Ποσοτικά είναι πολύ μικρότερος ο αριθμός προσφύγων που εισήχθησαν στο Δρομοκαΐτειο και ελάχιστος σε σχέση με αυτόν των στρατιωτικών. Γεγονός εύλογο αν αναλογιστούμε τόσο την κατάσταση που βρίσκονταν οι πρόσφυγες όταν ήλθαν στην Ελλάδα, μη έχοντας επιλύσει τις βασικές βιοτικές ανάγκες. Επίσης, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι εισαγωγές στρατιωτικών γινόντουσαν με συστηματικό τρόπο μέσω του Υπουργείου Στρατιωτικών και των επιμέρους Στρατιωτικών Νοσοκομείων.
Στις 8 Σεπτεμβρίου 1922 εισήχθη στο νοσοκομείο η Χριστίνα Π., μια 40χρονη Σμυρνιά, η οποία όπως σημειωνόταν «παρουσίασε ψυχοκινητική διέγερση κατά τα τελευταία γεγονότα εν Σμύρνη.» Αυτή παρότι «δεν έδειξε συμπτώματα ψυχικής παθήσεως» και «ομιλεί καλώς και απαντά καλώς εις τας ερωτήσεις μας», «παραμένει αδρανής δι όλη την ημέρα» και «κατέχεται υπό ελαφράς μελαγχολικής καταστάσεως λόγω της συμφοράς». Η 24χρονη Κυριακή Λ. που εισήχθη τις ίδιες ημέρες «παρουσίασε ψυχοκινητική διέγερση κατόπιν των τελευταίων διαδραματισθέντων εν Σμύρνη γεγονότων». Σημειωνόταν δε ότι «Ειχε κεκλησμένους τους οφθαλμούς και εν γένει εστερείτο πάσης πρωτοβουλίας διά τας στοιχειωδεστέρας των πράξεων. Την 8η ημέρα συνήλθε […] Παραμένει αδρανής.»
Αρχές Οκτωβρίου 1922 εισήχθη η 19χρονη Κλεάνθη Χ. η οποία «προ μηνός εν Σμύρνη» βλέποντας του Τούρκους «εφοβήθη και κατελήφθη υπό ψυχικής διεγέρσεως, πολυλογίας κ αυπνίας», ενώ «η κατάσταση της επιδεινώθη κατά την πυρκαϊά Σμύρνης» όταν εμφάνισε ψυχική διέγερση. Αντίστοιχα η επίσης 19χρονη Μαριώρα Μ. βρισκόταν «υπό το κράτος διανοητικής καταπτώσεως και σωματικής εξαντλήσεως. […] Έχει την κεφαλήν της κεκλιμένη προς τα κάτω. Παρουσιάζει αρνητισμό. […] Σιτίζεται μετά κόπου, στερείται πάσης πρωτοβουλίας.». Η 46χρονη Φλώρα Π. βρισκόταν «εν ψυχοκινητική διέγερση». Όπως και η 52χρονη Ελένη Σ. από την Προύσα που στα τέλη Οκτωβρίου βρισκόταν «υπό το κράτος ψυχοκινητικής διέγερσης μετά παραληρήματος συνεχούς» και έκλαιγε «δι’ όλη την ημέρα».
Οι περιπτώσεις αυτές μειώθηκαν τα επόμενα χρόνια χωρίς να είναι ευδιάκριτο κιόλας σε αρκετές εάν οι εισαγωγές προσφύγων συνδέονταν άμεσα με το τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η 18χρονη Χρυσάνθη Κ. η οποία είχε αντιμετωπίσει ψυχικά προβλήματα το 1919 και θεωρείτο ότι είχε ιαθεί, υποτροπίασε «μετά την Μικρασιατικήν καταστροφήν κατόπιν φόβου» παρουσιάζοντας «παραληρητικάς ιδέας μετά ψευδαισθήσεων ακοής». Σε ορισμένες περιπτώσεις πάντως μπορούμε να υποθέσουμε ότι βιώματα των φρικαλεοτήτων εκείνων των ημερών σημάδεψαν ορισμένα άτομα. Ένα από αυτά ήταν η Άννα Σ. από την Αττάλεια, η οποία εισήχθη στο Δρομοκαΐτειο τον Οκτώβριο του 1924. Στον φάκελό της σημειωνόταν ότι «διατελεί υπό το κράτος της ψυχικής νόσου. Πάντοτε κατείχετο υπό παραληρηματικών ιδέων καταδιώξεων. Συνάμα δε αντιδρώσα κατά των διωκτών της επετίθετο εναντίον των με ξύλο ίνα τους κτυπήση.» Η Άννα Σ. παρέμεινε στο ψυχιατρείο τουλάχιστον έως το 1931, όταν και σημειωνόταν στο μητρώο της ότι «κατέχεται υπό ψευδαισθήσεων κ φόβου, εκβάλει ισχυράς κραυγάς και παραληρεί εις την Τουρκικήν γλώσσα.»
Εν κατακλείδι, οι περιπτώσεις αυτές αποτελούν μόνο μια μικρογραφία των ατόμων που νοσηλεύθηκαν στο Δρομοκαΐτειο κατά τη διάρκεια της εκστρατείας καθώς και την επαύριον αυτής. Και βεβαίως δεν ήταν μόνο αυτοί καθώς εκατοντάδες ακόμα νοσηλεύθηκαν σε άλλα ιδρύματα ή δεν νοσηλεύθηκαν καν. Η μαζικότητα του πολέμου και οι τεχνολογικές εξελίξεις αποτέλεσαν τις κυριότερες αιτίες μαζικής εμφάνισης νευρασθενειών σε όλους τους εμπόλεμους στρατούς κατά τον Μεγάλο Πόλεμο. Σε αυτό το πλαίσιο εντασσόταν και η ελληνική περίπτωση της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Η Καταστροφή του 1922, αποτέλεσε δε ένα παράλληλο ψυχικό σοκ και για τους άμαχους πληθυσμούς της Μικρασίας. Το ψυχικό τραύμα του πολέμου ήταν ένας ακόμα, λησμονημένος εν πολλοίς αν όχι αποσιωποιημένος, υποδόριος αντίκτυπος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής στη ελληνική μεσοπολεμική κοινωνία.
